نگاهی به آثار ساخته‌شده در مورد الیزابت‌دوم
نیمه‌پنهان ملکه در مستند‌های افشاگرانه
الیزابت الکساندرا مری ویندزور که به اختصار ملکه الیزابت دوم نامیده می‌شد و به مدت ۷۰سال و ۲۱۴روز بر انگلستان حکومت کرد، روز پنجشنبه ۱۷شهریور درگذشت. در حالی که طی عمر ۹۶ ساله خود موفق به جابه‌جا کردن چند رکورد شد. در حال حاضر او طولانی‌ترین دوران حکمرانی را میان تمام حکمرانان زن تاریخ دارد. هرچند اگر پادشاهان و فرمانروایان مرد را به این معادله اضافه کنیم، رتبه او یک پله تنزل می‌یابد و به جایگاه دوم می‌رسد؛ چرا که لویی چهاردهم پادشاه فرانسه در قرن هفدهم میلادی ۷۲سال و ۱۱۰روز حکومت کرد و از این لحاظ رکورددار است. البته این رکوردها، آمار و ارقام ریشه در نگاه از بالا به پایین اروپایی‌ها به سایر مردم جهان دارد. در غیر این‌صورت باید سوبوزای دوم حکمران سوازیلند (کشور اسواتینی کنونی) را به عنوان کسی که در طول تاریخ، طولانی‌ترین دوران فرمانروایی را تجربه کرد، بنامیم؛ چرا که دوران حکومت او به ۸۲سال و ۲۵۴روز می‌رسد اما در مورد سوبوزا این‌گونه استدلال می‌شود که حکمران یک کشور مستقل نبود و تحت سلطه انگلستان بر مردم خود حکومت کرد. این در حالی است که ۱۴سال پایانی حکومت او بر اسواتینی (از سال ۱۹۶۸ تا ۱۹۸۲) در شرایطی رقم خورد که این کشور استقلال خود را به دست آورده و از زیر سلطه انگلستان خارج شده بود. در واقع اگر حکمرانانی را که به زعم اروپایی‌ها وابسته و غیرمستقل بوده‌اند و بر مستعمرات آنها حکومت می‌کردند را وارد معادله کنیم، جایگاه لویی چهاردهم و الیزابت دوم در جدول کسب طولانی‌ترین دوران پادشاهی تاریخ به‌ترتیب به رتبه هفدهم و بیست‌و‌سوم نزول می‌یابد. پس از مرگ ملکه الیزابت، رسانه‌های نوشتاری و تصویری انگلستان یا بنگاه‌های خبری وابسته به این کشور، کوشیدند با تبلیغات فراوان به تمام زبان‌های دنیا (از جمله فارسی) مقام او را در حد خدایان باستانی و شخصیت او را در حد فرشته‌ها بالا ببرند. اما آیا او واقعا فرشته بود و چنین مقام و مرتبه بلندی داشت؟
مستند‌ها روایت می‌کنند
یکی از راه‌های یافتن پاسخی برای پرسش فوق بررسی آثار مستندی است که در مورد ملکه الیزابت ساخته شده‌اند. نهاد پادشاهی انگلستان در ردیف مخفی‌ترین و محافظه‌کارترین نهادهای تاریخ قرار می‌گیرد و کنترل‌های گسترده و سخت موجب شده است اطلاعات اندکی از زیر و بم آن به بیرون درز کند. این امر در مورد ملکه الیزابت نیز صادق است. به همین دلیل اکثر آثار مستند و تصویری ساخته شده در مورد خاندان سلطنتی انگلستان، در طول تاریخ معاصر یا توسط رسانه‌های وابسته به ملکه ساخته شده‌اند یا بر اساس اطلاعاتی شکل گرفته‌اند که به‌صورت کاملا کنترل شده توسط خاندان سلطنتی به بیرون درز کرده یا عمومی شده است. این امر باعث شده نقاط تاریک زندگی ملکه الیزابت کمتر در فیلم‌های مستند بازتاب یابد. با این‌حال از میان آثار مستند موجود نیز می‌توان برخی زوایای پنهان زندگی او و اطرافیانش را به نظاره نشست. بدون اغراق مستند «راز و رمز ملکه» ساخته مهدی نقویان یکی از آثار آگاهی بخش شاخص پیرامون الیزابت دوم است که این روزها در فضای مجازی بیشترین بازدید را به خود اختصاص داده است.
سلطنت مشروطه غیرمشروط
سال گذشته به مناسبت تولد ۹۵ سالگی ملکه الیزابت فیلم مستندی به نام «الیزابت در ۹۵ سالگی: ملکه شکست‌ناپذیر» ساخته و پخش شد. محتوای این فیلم که بر اساس تحقیقات اختصاصی ساخته شده بر این موضوع استوار است که چگونه الیزابت دوم در طول دوران سلطنت خود نهاد پادشاهی انگلستان را به یک شرکت بازرگانی سودآور و نام خانوادگی ویندزور را به یک برند تجاری بزرگ و پولساز تبدیل کرد. فیلم مذکور به این نکته اشاره می‌کند که الیزابت و نزدیکانش در محافل خصوصی سیستم پادشاهی انگلستان را «شرکت» می‌نامند و از طریق این سازمان تجاری به سودهای کلان دست یافته‌اند. به گونه‌ای که ارزش برند ویندزور به بیش از ۱۰۰میلیارد دلار می‌رسد و بدون این‌که ریز فعالیت‌های آن مشخص باشد، با فعالیت در حوزه‌های مختلف بازرگانی از قبیل املاک و مستقلات، صنایع غذایی، بنگاه‌های اقتصادی و سرمایه‌گذاری و ... اکنون از شرکت‌های نفتی بزرگی نظیر شل نیز ثروتمندتر است. همچنین میزان شاخ و برگ و فعالیت‌های برند سلطنتی انگلستان از مجموع برندهای مشهوری مانند نایک، کوکاکولا و فراری بیشتر برآورد می‌شود. در این میان نیمی از رقم اشاره شده یعنی حدود ۵۰ میلیارد دلار به شخص ملکه تعلق دارد. این در حالی است که بخشی از ثروت اختصاصی او که دارایی‌هایی نظیر املاک شخصی، کاخ‌ها، جواهرات، کلکسیون تمبر و مهر، نقاشی‌های هنری گرانبها و پول نقد را شامل می‌شود، ارزشی معادل ۴۰۰ میلیون پوند دارد. بر اساس اطلاعاتی که فیلم مستند مذکور به بیننده ارائه می‌کند، خانواده سلطنتی انگلستان به رهبری الیزابت دوم به کمک قدرت، نفوذ و اختیاراتی که دارند با تمام دولت‌هایی که در این کشور بر سر کار می‌آیند، لابی می‌کنند تا فعالیت‌های خانواده سلطنتی از نگاه کنجکاو دیگران محفوظ بماند و کسی نتواند ساز و کار تجاری، سیاسی و اقتصادی آن را رصد و کشف کند. در واقع برخلاف تمام ادعاهایی که در مورد مشروط بودن سلطنت الیزابت و اسلاف او می‌شود، آنها اختیارات قابل‌توجهی دارند و استفاده کاملی از آن در جهت تحقق اهداف خود می‌کنند.
عطش سیری‌ناپذیر ملکه
میزان مشارکت سالانه خانواده سلطنتی انگلستان در اقتصاد این کشور به طور متوسط یک میلیارد و 700میلیون پوند است و برخورداری از این رقم بدون بهره بردن از اهرم‌ها و ابزارهای سیاسی و اقتصادی کلان امکان‌پذیر نیست. البته آمار و ارقام ارائه شده در مستند الیزابت در ۹۵ سالگی تخمینی و بر اساس تحقیقاتی است که انجام گرفته و شاید رقم اصلی بیش از این مقدار باشد. در فیلم مذکور همچنین به این نکته اشاره می‌شود که تمام فعالیت‌های ملکه در طول دوران سلطنت خود با هدف وسعت بخشیدن به امپراتوری مالی و افزایش قدرت و ثروت برند ویندزور صورت گرفته است. او برای این کار حتی در مواقعی پروتکل‌های سلطنتی را دور زده و گاه تصمیمات نامرسوم اتخاذ کرده است. یکی از این اقدامات موافقت او با ازدواج فرزندش چارلز (شاه فعلی و جدید انگلستان) با دایانا بود. دایانا محبوبیت فراوانی در بین مردم عادی داشت و این پیوند محبوبیت او را به کاخ باکینگهام می‌آورد. علاوه بر آن، دایانا از خصلت‌هایی مشابه با سلبریتی‌ها برخوردار بود و میزان توجه معطوف شده به او سود فراوانی عاید برند تجاری ویندزور می‌کرد. یکی دیگر از موارد مهم مطرح شده در فیلم مذکور اشاره به این حقیقت است که همیشه حرف اول و آخر را ملکه می‌زند و هیچ تصمیمی بدون تایید او قابل انجام نیست. به عنوان مثال وقتی هری، نوه الیزابت همراه با همسر خود مگان مارکل به‌طور علنی از وجود نژادپرستی در خانواده سلطنتی انگلستان پرده برداشت، برادر او ویلیام با چراغ سبز ملکه اظهارات هری و مگان را به‌صورت رسمی و علنی تکذیب کرد. ملکه نیز شخصا بیانیه‌ای در این زمینه صادر کرد تا با تاکید بر روابط خانوادگی، هری را دچار احساسات کند و از اظهارنظرهای مشابه بعدی بازدارد. در واقع نکته‌ای که این فیلم به شکل غیرمستقیم مطرح می‌کند یا از آن استنباط می‌شود این است که تمام افراد پیرامون ملکه حکم ابزاری برای پیشبرد اهداف اقتصادی و تجاری او را دارند و هدف اصلی چیزی جز افزودن بر میزان قدرت، نفوذ و ثروت برند سلطنتی ویندزور نیست.
ملکه و کودتا
فیلم «ملکه و کودتا» یکی دیگر از آثار مستندی است که می‌توان در این بحث به آن اشاره کرد. موضوع اصلی این فیلم به کودتای ۲۸مرداد سال ۱۳۳۲ خورشیدی در ایران اشاره دارد و همان‌گونه که از نام آن برمی‌آید، نقش ملکه انگلستان در این کودتا را مورد بررسی قرار می‌دهد. اگرچه فیلم مذکور با کنار هم قرار دادن برخی اسناد و مدارک که در زمان کودتا میان دولت‌های انگلستان و آمریکا رد و بدل شد، درنهایت ملکه الیزابت را از ایفای نقش در این کودتا تبرئه می‌کند اما بر نقش سازمان‌های اطلاعاتی این دو کشور یعنی (CIA) و (MI6) در هدایت و جهت‌دهی به حوادث ۲۸ مرداد تاکید می‌ورزد و این حقیقت تاریخی را با توجه به اسناد موجود و اعتراف رسمی آمریکا در سال ۲۰۱۳ غیرقابل انکار می‌خواند. البته فیلم مستند ملکه و کودتا اثبات نمی‌کند ملکه الیزابت از نقش‌آفرینی دولت انگلستان در کودتای ۲۸ مرداد باخبر یا بی‌خبر بود و ضمن اشاره به غیرقابل دسترس بودن اسناد خانواده سلطنتی تاکید می‌کند در حال حاضر سند یا مدرک مکتوبی در این زمینه قابل یافتن نیست. این فیلم همچنین به رد درخواست محمدرضا شاه پهلوی از سوی شاه جورج ششم (پدر الیزابت) مبنی بر ایجاد ائتلاف با انگلستان اشاره دارد و ملاقات الیزابت و خواهرش مارگارت با او در حاشیه بازی‌های المپیک ۱۹۴۸ را گوشزد می‌کند.
یک مستند توقیف شده
فیلم «خانواده سلطنتی» نام اثر مستندی با مدت زمان ۱۰۵ دقیقه است که سال ۱۹۶۹ توسط بی‌بی‌سی ساخته شد. در آن زمان تحولات فراوانی در گوشه و کنار دنیا شکل گرفته بود که خانواده سلطنتی انگلستان را بیش از پیش تاریخ‌مصرف گذشته جلوه می‌داد. از همین رو نزدیکان فیلیپ، همسر الیزابت به او توصیه کردند اجازه دهد دوربین‌های تلویزیون به داخل کاخ بیایند و زندگی شخصی آنها را به تصویر بکشند تا شاید محبوبیت بیشتری میان مردم کسب کنند. فیلیپ از این پیشنهاد استقبال کرد اما الیزابت نسبت به آن تردید داشت. بعدها دختر الیزابت یعنی «آن» اعتراف کرد سخت با این پیشنهاد مخالف بود و دوست نداشت توجه بیشتری از سمت عموم به سوی او و خانواده‌اش جلب شود. درنهایت این فیلم ساخته و پخش شد و در نوبت اول پخش بیش از ۳۰میلیون انگلیسی به تماشای آن نشستند. فیلم خانواده سلطنتی تنها یک بار دیگر در سال۱۹۷۷ به‌طور کامل از تلویزیون پخش و پس از آن به دستور ملکه توقیف شد و رسانه‌های انگلستان اجازه پخش آن را نیافتند. البته در سال‌های اخیر، این فیلم توسط افراد ناشناس در فضای مجازی منتشر شد. ملکه هرگز دلیل این تصمیم را اعلام نکرد اما برخی از اطرافیانش معتقد بودند او بلافاصله پس از پخش این فیلم از موافقت با ساخت آن پشیمان شده است. در واقع گفته‌ها حکایت از آن دارد که او راه دادن فیلمسازان بی‌بی‌سی به کاخ سلطنتی را تصمیم نادرستی می‌دانست. در صحنه‌ای از فیلم مذکور، فیلیپ هنگام تعریف خاطره‌ای از جورج ششم (پدر الیزابت) او را دیوانه خطاب می‌کرد و در صحنه دیگر الیزابت با شوخی و خنده یکی از مراجعان خود را (که به نظر می‌رسید یکی از مقامات داخلی یا خارجی باشد) به دلیل برخورداری از ظاهر خاص و متفاوت به گوریل تشبیه می‌نمود. پیتر کنرادی، نویسنده و روزنامه‌نگار انگلیسی که هنگام ساخت این فیلم میان تیم سازنده حضور داشت به نکاتی در مورد نگاه از بالا به پایین خاندان سلطنتی به آنها اشاره کرده است. به گفته او هنگام فیلمبرداری در کاخ بالمورال اسکاتلند، فیلیپ بر سر عوامل تولید فیلم فریاد زده بود: «زودتر با دوربین‌های لعنتی خود از سر راه ملکه گم شوید!»
اسارت در قفس
علاوه بر آثار مستند یاد شده می‌توان به برنامه‌های تلویزیونی دیگری در رابطه با خاندان سلطنتی انگلستان اشاره کرد که ساختار مصاحبه‌‌محور دارند و اطلاعاتی مشابه با آثار مستند به بیننده ارائه می‌دهند. یکی از آنها مصاحبه سال گذشته هری (نوه الیزابت) و همسرش مگان مارکل با اپرا وینفری مجری مشهور شبکه سی‌بی‌اس بود. مگان در این مصاحبه از خانواده سلطنتی انگلستان با همان نام مشهور «شرکت» یاد کرد و گفت وقتی آنها به دروغ‌پراکنی علیه ما ادامه می‌دهند نباید انتظار داشته باشند در برابرشان سکوت کنیم. او اعتراف کرد فشار زندگی در میان اعضای خانواده سلطنتی به حدی بود که او را به فکر خودکشی انداخت و هنگامی که برای گریز از این تصمیم درخواست کمک کرد با پاسخ منفی آنها مواجه شد. عروس خانواده سلطنتی انگلستان پیوند میان رسانه‌های این کشور با خاندان ویندزور را همزیستی شوم و غم‌انگیز لقب داد و از وجود یک قرارداد نامرئی میان آنها سخن گفت. از دید او وجود این همزیستی غیرشفاف موجب حمایت جانبدارانه و همیشگی رسانه‌ها از این خاندان شده است. بر طبق تحقیقات انجام گرفته توسط سازمان انگلیسی «برند فاینانس» که در حوزه ارزیابی برندهای تجاری مشهور جهان فعالیت می‌کند، خانواده سلطنتی انگلستان سالانه مبلغی نزدیک به ۷۰میلیون دلار به رسانه‌ها اهدا می‌کند. مگان همچنین از وجود افکار نژادپرستانه در خانواده سلطنتی انگلستان سخن گفت و به این نکته اشاره کرد که برخی از آنها پیش از تولد فرزندش آرچی نگران این بودند که رنگ پوست عضو جدید خاندان ویندزور بیش از اندازه تیره نباشد. بر طبق گفته‌های مگان پدر هری یعنی چارلز قصد داشت به بهانه کاهش مخارج خانواده سلطنتی نوه خود آرچی را از عضویت در این خانواده و کسب القاب و مناصب رسمی محروم کند. در حالی که این کار را با نوه‌های دیگر خود یعنی فرزندان ویلیام نکرده بود. هری نیز ضمن تایید سخنان همسر خود، پدر و برادرش را اسیر نامید و تاکید کرد به دلیل این‌که دوست نداشت مگان به سرنوشت مادرش دایانا دچار شود تصمیم گرفت از خانواده سلطنتی خارج شود و خود را از اسارت نجات دهد.
خیانت و تجاوز
بسیاری از ناظران مصاحبه جنجالی هری و همسرش را با مصاحبه تلویزیونی مادر فقید او دایانا در سال ۱۹۹۵ مقایسه کردند. در آن زمان دایانا طی مصاحبه با برنامه پانورامای شبکه بی‌بی‌سی از حقایق فراوانی پرده برداشت و به این نکته اشاره کرد که چارلز در همان زمان تاهل رسما به او خیانت می‌کرد و با کامیلا پارکر (همسر کنونی خود) در ارتباط بود. او ازدواج خود با چارلز را یک پیوند سه نفره نامید. از دیگر مصاحبه‌های تلویزیونی جنجالی اعضای خانواده سلطنتی انگلستان می‌توان به گفت‌وگوی اندرو (پسر دوم الیزابت) با برنامه نیوزنایت بی‌بی‌سی در سال ۲۰۱۹ اشاره کرد. او این مصاحبه را پس از متهم شدن به تجاوز توسط ویرجینیا جوفری انجام داد. علاوه بر آن ارتباط نزدیک و دوستانه اندرو با جفری اپستین و آگاهی از فعالیت او در زمینه قاچاق دختران جوان و زیر سن قانونی مزید بر علت شد تا خانواده سلطنتی انگلستان رسوایی بزرگی را تجربه کند. مصاحبه مذکور با رضایت ملکه و برای تاثیرگذاری بر افکار عمومی انجام شد اما نتایج مثبتی به همراه نداشت. انکار تمام اتهامات وارده در کنار خونسردی و ابراز پشیمانی نکردن اندرو در این مصاحبه موجب افزایش انتقادها علیه او شد و ملکه به‌ناچار تمام مناصب و امتیازات سلطنتی فرزندش را از او پس گرفت. در نهایت خاندان ویندزور توانست با جلب نظر ویرجینیا جوفری از لحاظ مالی، او را از پیگیری این پرونده بازدارد تا دامنه رسوایی اندرو بیش از آن گسترده نشود. هزینه‌‌های گزافی که الیزابت دوم در طول دوران سلطنت خود برای تحت کنترل درآوردن رسانه‌ها صرف کرد موجب شد که در هیچ‌کدام از رسوایی‌های مرتبط با اعضای خانواده سلطنتی در نوک پیکان انتقادها قرار نگیرد و همیشه موج حملات متوجه اطرافیان او باشد. او به‌عنوان مدیرعامل شرکت تجاری پرسود سلطنت باید در قامت یک فرشته باقی می‌ماند و رسانه‌ها و سیاستمداران انگلستان این کار را به‌خوبی برایش انجام دادند. فرشته پاک و منزه و عاری از خطای ساخته و پرداخته رسانه‌ها اسرار فراوانی را با خود به گور برد. شاید برخی از این اسرار در طول زمان فاش شود و شاید بسیاری از آنها به مدد هزینه‌هایی که توسط جانشینان او صرف خواهد شد، هرگز برملا نشود.
شجاع‌دل
در کنار آثار مستند مرتبط با ملکه الیزابت و خانواده سلطنتی انگلستان می‌توان به آثار داستانی مرتبط با آنها نیز اشاره کرد. یکی از جدیدترین نمونه‌ها سریال «تاج» محصول نتفلیکس است که نخستین فصل آن در سال ۲۰۱۶ پخش شد و پخش سالانه آن همچنان ادامه دارد. به‌دلیل این‌که سریال مذکور توسط بی‌بی‌سی یا رسانه‌های وابسته به ملکه ساخته نشده است محتوای آن از همان ابتدا مورد انتقاد خانواده سلطنتی انگلستان قرار گرفت. انتقادهایی که البته به شکل رسمی بیان نشده و معمولا توسط وابستگان به خاندان ویندزور بازتاب یافته‌اند. به‌عنوان مثال در سال ۲۰۲۰ الیور داودن، وزیر فرهنگ کابینه بوریس جانسون محتوای سریال تاج را به‌طور کل داستان و افسانه خواند و از این‌که بینندگان این سریال حوادث روایت شده در آن را به‌عنوان واقعیت در نظر بگیرند ابراز نگرانی کرد. فیلیپ و فرزندش ویلیام نیز در محافل خصوصی مراتب ناخرسندی خود را از محتوای این سریال اعلام کرده و آن را غیرواقعی دانسته‌اند. همچنین برخی از نزدیکان آنها ساخت این سریال را دور ریختن بودجه هالیوود اعلام کرده‌اند. با این‌حال هری، نوه الیزابت و فرزند دوم فیلیپ از مشاهده سریال تاج ابراز رضایت کرده و آن را نگریستن به خانواده سلطنتی انگلستان از زاویه دید سازندگان این مجموعه نامیده است. او و همسرش مگان پس از جدایی از خانواده سلطنتی انگلستان و محروم شدن از حقوقی که دریافت می‌کردند قراردادی را برای تهیه برنامه با تهیه‌کننده این سریال یعنی شرکت نتفلیکس امضا کردند که ارزش آن حدود ۱۳۵میلیون دلار برآورد می‌شود. جمیما گلدسمیت (همسر سابق عمران خان، نخست‌وزیر سابق پاکستان) که دوست صمیمی دایانا بود نیز مدتی به‌عنوان فیلمنامه‌نویس با عوامل تولید سریال تاج همکاری داشت و پیش از ساخت فصل پنجم از آنها جدا شد. در کنار سریال تاج می‌توان به آثاری اشاره کرد که در مورد اسلاف ملکه الیزابت ساخته شده‌اند. به طور حتم یکی از شاخص‌ترین نمونه‌ها در این زمینه فیلم سینمایی «شجاع‌دل» به کارگردانی و بازیگری مل گیبسون است. این فیلم نگاه غیرانسانی به رعیت مستعمره به‌عنوان مایملک انگلیسی،کینه‌توزی و سلطه‌جویی ادوارد اول پادشاه انگلستان در اواخر قرن سیزدهم و اوایل قرن چهاردهم میلادی را هنرمندانه به تصویر کشید. او که به ادوارد درازپا مشهور بود جنبش‌های مردم ولز و اسکاتلند برای خارج شدن از زیر سلطه انگلستان را با مشت آهنین سرکوب کرد و خواسته آنها را نادیده گرفت. او همچنین فرمان اخراج یهودیان از انگلستان را صادر کرد. فرمانی که تا سه و نیم قرن پس از مرگ او همچنان اجرا می‌شد.
رضا حسینی - نویسنده و منتقد
یکی از راه‌های یافتن پاسخی برای پرسش فوق بررسی آثار مستندی است که در مورد ملکه الیزابت ساخته شده‌اند. نهاد پادشاهی انگلستان در ردیف مخفی‌ترین و محافظه‌کارترین نهادهای تاریخ قرار می‌گیرد و کنترل‌های گسترده و سخت موجب شده است اطلاعات اندکی از زیر و بم آن به بیرون درز کند. این امر در مورد ملکه الیزابت نیز صادق است. به همین دلیل اکثر آثار مستند و تصویری ساخته شده در مورد خاندان سلطنتی انگلستان، در طول تاریخ معاصر یا توسط رسانه‌های وابسته به ملکه ساخته شده‌اند یا بر اساس اطلاعاتی شکل گرفته‌اند که به‌صورت کاملا کنترل شده توسط خاندان سلطنتی به بیرون درز کرده یا عمومی شده است. این امر باعث شده نقاط تاریک زندگی ملکه الیزابت کمتر در فیلم‌های مستند بازتاب یابد. با این‌حال از میان آثار مستند موجود نیز می‌توان برخی زوایای پنهان زندگی او و اطرافیانش را به نظاره نشست. بدون اغراق مستند «راز و رمز ملکه» ساخته مهدی نقویان یکی از آثار آگاهی بخش شاخص پیرامون الیزابت دوم است که این روزها در فضای مجازی بیشترین بازدید را به خود اختصاص داده است.
سلطنت مشروطه غیرمشروط
سال گذشته به مناسبت تولد ۹۵ سالگی ملکه الیزابت فیلم مستندی به نام «الیزابت در ۹۵ سالگی: ملکه شکست‌ناپذیر» ساخته و پخش شد. محتوای این فیلم که بر اساس تحقیقات اختصاصی ساخته شده بر این موضوع استوار است که چگونه الیزابت دوم در طول دوران سلطنت خود نهاد پادشاهی انگلستان را به یک شرکت بازرگانی سودآور و نام خانوادگی ویندزور را به یک برند تجاری بزرگ و پولساز تبدیل کرد. فیلم مذکور به این نکته اشاره می‌کند که الیزابت و نزدیکانش در محافل خصوصی سیستم پادشاهی انگلستان را «شرکت» می‌نامند و از طریق این سازمان تجاری به سودهای کلان دست یافته‌اند. به گونه‌ای که ارزش برند ویندزور به بیش از ۱۰۰میلیارد دلار می‌رسد و بدون این‌که ریز فعالیت‌های آن مشخص باشد، با فعالیت در حوزه‌های مختلف بازرگانی از قبیل املاک و مستقلات، صنایع غذایی، بنگاه‌های اقتصادی و سرمایه‌گذاری و ... اکنون از شرکت‌های نفتی بزرگی نظیر شل نیز ثروتمندتر است. همچنین میزان شاخ و برگ و فعالیت‌های برند سلطنتی انگلستان از مجموع برندهای مشهوری مانند نایک، کوکاکولا و فراری بیشتر برآورد می‌شود. در این میان نیمی از رقم اشاره شده یعنی حدود ۵۰ میلیارد دلار به شخص ملکه تعلق دارد. این در حالی است که بخشی از ثروت اختصاصی او که دارایی‌هایی نظیر املاک شخصی، کاخ‌ها، جواهرات، کلکسیون تمبر و مهر، نقاشی‌های هنری گرانبها و پول نقد را شامل می‌شود، ارزشی معادل ۴۰۰ میلیون پوند دارد. بر اساس اطلاعاتی که فیلم مستند مذکور به بیننده ارائه می‌کند، خانواده سلطنتی انگلستان به رهبری الیزابت دوم به کمک قدرت، نفوذ و اختیاراتی که دارند با تمام دولت‌هایی که در این کشور بر سر کار می‌آیند، لابی می‌کنند تا فعالیت‌های خانواده سلطنتی از نگاه کنجکاو دیگران محفوظ بماند و کسی نتواند ساز و کار تجاری، سیاسی و اقتصادی آن را رصد و کشف کند. در واقع برخلاف تمام ادعاهایی که در مورد مشروط بودن سلطنت الیزابت و اسلاف او می‌شود، آنها اختیارات قابل‌توجهی دارند و استفاده کاملی از آن در جهت تحقق اهداف خود می‌کنند.
عطش سیری‌ناپذیر ملکه
میزان مشارکت سالانه خانواده سلطنتی انگلستان در اقتصاد این کشور به طور متوسط یک میلیارد و 700میلیون پوند است و برخورداری از این رقم بدون بهره بردن از اهرم‌ها و ابزارهای سیاسی و اقتصادی کلان امکان‌پذیر نیست. البته آمار و ارقام ارائه شده در مستند الیزابت در ۹۵ سالگی تخمینی و بر اساس تحقیقاتی است که انجام گرفته و شاید رقم اصلی بیش از این مقدار باشد. در فیلم مذکور همچنین به این نکته اشاره می‌شود که تمام فعالیت‌های ملکه در طول دوران سلطنت خود با هدف وسعت بخشیدن به امپراتوری مالی و افزایش قدرت و ثروت برند ویندزور صورت گرفته است. او برای این کار حتی در مواقعی پروتکل‌های سلطنتی را دور زده و گاه تصمیمات نامرسوم اتخاذ کرده است. یکی از این اقدامات موافقت او با ازدواج فرزندش چارلز (شاه فعلی و جدید انگلستان) با دایانا بود. دایانا محبوبیت فراوانی در بین مردم عادی داشت و این پیوند محبوبیت او را به کاخ باکینگهام می‌آورد. علاوه بر آن، دایانا از خصلت‌هایی مشابه با سلبریتی‌ها برخوردار بود و میزان توجه معطوف شده به او سود فراوانی عاید برند تجاری ویندزور می‌کرد. یکی دیگر از موارد مهم مطرح شده در فیلم مذکور اشاره به این حقیقت است که همیشه حرف اول و آخر را ملکه می‌زند و هیچ تصمیمی بدون تایید او قابل انجام نیست. به عنوان مثال وقتی هری، نوه الیزابت همراه با همسر خود مگان مارکل به‌طور علنی از وجود نژادپرستی در خانواده سلطنتی انگلستان پرده برداشت، برادر او ویلیام با چراغ سبز ملکه اظهارات هری و مگان را به‌صورت رسمی و علنی تکذیب کرد. ملکه نیز شخصا بیانیه‌ای در این زمینه صادر کرد تا با تاکید بر روابط خانوادگی، هری را دچار احساسات کند و از اظهارنظرهای مشابه بعدی بازدارد. در واقع نکته‌ای که این فیلم به شکل غیرمستقیم مطرح می‌کند یا از آن استنباط می‌شود این است که تمام افراد پیرامون ملکه حکم ابزاری برای پیشبرد اهداف اقتصادی و تجاری او را دارند و هدف اصلی چیزی جز افزودن بر میزان قدرت، نفوذ و ثروت برند سلطنتی ویندزور نیست.
ملکه و کودتا
فیلم «ملکه و کودتا» یکی دیگر از آثار مستندی است که می‌توان در این بحث به آن اشاره کرد. موضوع اصلی این فیلم به کودتای ۲۸مرداد سال ۱۳۳۲ خورشیدی در ایران اشاره دارد و همان‌گونه که از نام آن برمی‌آید، نقش ملکه انگلستان در این کودتا را مورد بررسی قرار می‌دهد. اگرچه فیلم مذکور با کنار هم قرار دادن برخی اسناد و مدارک که در زمان کودتا میان دولت‌های انگلستان و آمریکا رد و بدل شد، درنهایت ملکه الیزابت را از ایفای نقش در این کودتا تبرئه می‌کند اما بر نقش سازمان‌های اطلاعاتی این دو کشور یعنی (CIA) و (MI6) در هدایت و جهت‌دهی به حوادث ۲۸ مرداد تاکید می‌ورزد و این حقیقت تاریخی را با توجه به اسناد موجود و اعتراف رسمی آمریکا در سال ۲۰۱۳ غیرقابل انکار می‌خواند. البته فیلم مستند ملکه و کودتا اثبات نمی‌کند ملکه الیزابت از نقش‌آفرینی دولت انگلستان در کودتای ۲۸ مرداد باخبر یا بی‌خبر بود و ضمن اشاره به غیرقابل دسترس بودن اسناد خانواده سلطنتی تاکید می‌کند در حال حاضر سند یا مدرک مکتوبی در این زمینه قابل یافتن نیست. این فیلم همچنین به رد درخواست محمدرضا شاه پهلوی از سوی شاه جورج ششم (پدر الیزابت) مبنی بر ایجاد ائتلاف با انگلستان اشاره دارد و ملاقات الیزابت و خواهرش مارگارت با او در حاشیه بازی‌های المپیک ۱۹۴۸ را گوشزد می‌کند.
یک مستند توقیف شده
فیلم «خانواده سلطنتی» نام اثر مستندی با مدت زمان ۱۰۵ دقیقه است که سال ۱۹۶۹ توسط بی‌بی‌سی ساخته شد. در آن زمان تحولات فراوانی در گوشه و کنار دنیا شکل گرفته بود که خانواده سلطنتی انگلستان را بیش از پیش تاریخ‌مصرف گذشته جلوه می‌داد. از همین رو نزدیکان فیلیپ، همسر الیزابت به او توصیه کردند اجازه دهد دوربین‌های تلویزیون به داخل کاخ بیایند و زندگی شخصی آنها را به تصویر بکشند تا شاید محبوبیت بیشتری میان مردم کسب کنند. فیلیپ از این پیشنهاد استقبال کرد اما الیزابت نسبت به آن تردید داشت. بعدها دختر الیزابت یعنی «آن» اعتراف کرد سخت با این پیشنهاد مخالف بود و دوست نداشت توجه بیشتری از سمت عموم به سوی او و خانواده‌اش جلب شود. درنهایت این فیلم ساخته و پخش شد و در نوبت اول پخش بیش از ۳۰میلیون انگلیسی به تماشای آن نشستند. فیلم خانواده سلطنتی تنها یک بار دیگر در سال۱۹۷۷ به‌طور کامل از تلویزیون پخش و پس از آن به دستور ملکه توقیف شد و رسانه‌های انگلستان اجازه پخش آن را نیافتند. البته در سال‌های اخیر، این فیلم توسط افراد ناشناس در فضای مجازی منتشر شد. ملکه هرگز دلیل این تصمیم را اعلام نکرد اما برخی از اطرافیانش معتقد بودند او بلافاصله پس از پخش این فیلم از موافقت با ساخت آن پشیمان شده است. در واقع گفته‌ها حکایت از آن دارد که او راه دادن فیلمسازان بی‌بی‌سی به کاخ سلطنتی را تصمیم نادرستی می‌دانست. در صحنه‌ای از فیلم مذکور، فیلیپ هنگام تعریف خاطره‌ای از جورج ششم (پدر الیزابت) او را دیوانه خطاب می‌کرد و در صحنه دیگر الیزابت با شوخی و خنده یکی از مراجعان خود را (که به نظر می‌رسید یکی از مقامات داخلی یا خارجی باشد) به دلیل برخورداری از ظاهر خاص و متفاوت به گوریل تشبیه می‌نمود. پیتر کنرادی، نویسنده و روزنامه‌نگار انگلیسی که هنگام ساخت این فیلم میان تیم سازنده حضور داشت به نکاتی در مورد نگاه از بالا به پایین خاندان سلطنتی به آنها اشاره کرده است. به گفته او هنگام فیلمبرداری در کاخ بالمورال اسکاتلند، فیلیپ بر سر عوامل تولید فیلم فریاد زده بود: «زودتر با دوربین‌های لعنتی خود از سر راه ملکه گم شوید!»
اسارت در قفس
علاوه بر آثار مستند یاد شده می‌توان به برنامه‌های تلویزیونی دیگری در رابطه با خاندان سلطنتی انگلستان اشاره کرد که ساختار مصاحبه‌‌محور دارند و اطلاعاتی مشابه با آثار مستند به بیننده ارائه می‌دهند. یکی از آنها مصاحبه سال گذشته هری (نوه الیزابت) و همسرش مگان مارکل با اپرا وینفری مجری مشهور شبکه سی‌بی‌اس بود. مگان در این مصاحبه از خانواده سلطنتی انگلستان با همان نام مشهور «شرکت» یاد کرد و گفت وقتی آنها به دروغ‌پراکنی علیه ما ادامه می‌دهند نباید انتظار داشته باشند در برابرشان سکوت کنیم. او اعتراف کرد فشار زندگی در میان اعضای خانواده سلطنتی به حدی بود که او را به فکر خودکشی انداخت و هنگامی که برای گریز از این تصمیم درخواست کمک کرد با پاسخ منفی آنها مواجه شد. عروس خانواده سلطنتی انگلستان پیوند میان رسانه‌های این کشور با خاندان ویندزور را همزیستی شوم و غم‌انگیز لقب داد و از وجود یک قرارداد نامرئی میان آنها سخن گفت. از دید او وجود این همزیستی غیرشفاف موجب حمایت جانبدارانه و همیشگی رسانه‌ها از این خاندان شده است. بر طبق تحقیقات انجام گرفته توسط سازمان انگلیسی «برند فاینانس» که در حوزه ارزیابی برندهای تجاری مشهور جهان فعالیت می‌کند، خانواده سلطنتی انگلستان سالانه مبلغی نزدیک به ۷۰میلیون دلار به رسانه‌ها اهدا می‌کند. مگان همچنین از وجود افکار نژادپرستانه در خانواده سلطنتی انگلستان سخن گفت و به این نکته اشاره کرد که برخی از آنها پیش از تولد فرزندش آرچی نگران این بودند که رنگ پوست عضو جدید خاندان ویندزور بیش از اندازه تیره نباشد. بر طبق گفته‌های مگان پدر هری یعنی چارلز قصد داشت به بهانه کاهش مخارج خانواده سلطنتی نوه خود آرچی را از عضویت در این خانواده و کسب القاب و مناصب رسمی محروم کند. در حالی که این کار را با نوه‌های دیگر خود یعنی فرزندان ویلیام نکرده بود. هری نیز ضمن تایید سخنان همسر خود، پدر و برادرش را اسیر نامید و تاکید کرد به دلیل این‌که دوست نداشت مگان به سرنوشت مادرش دایانا دچار شود تصمیم گرفت از خانواده سلطنتی خارج شود و خود را از اسارت نجات دهد.
خیانت و تجاوز
بسیاری از ناظران مصاحبه جنجالی هری و همسرش را با مصاحبه تلویزیونی مادر فقید او دایانا در سال ۱۹۹۵ مقایسه کردند. در آن زمان دایانا طی مصاحبه با برنامه پانورامای شبکه بی‌بی‌سی از حقایق فراوانی پرده برداشت و به این نکته اشاره کرد که چارلز در همان زمان تاهل رسما به او خیانت می‌کرد و با کامیلا پارکر (همسر کنونی خود) در ارتباط بود. او ازدواج خود با چارلز را یک پیوند سه نفره نامید. از دیگر مصاحبه‌های تلویزیونی جنجالی اعضای خانواده سلطنتی انگلستان می‌توان به گفت‌وگوی اندرو (پسر دوم الیزابت) با برنامه نیوزنایت بی‌بی‌سی در سال ۲۰۱۹ اشاره کرد. او این مصاحبه را پس از متهم شدن به تجاوز توسط ویرجینیا جوفری انجام داد. علاوه بر آن ارتباط نزدیک و دوستانه اندرو با جفری اپستین و آگاهی از فعالیت او در زمینه قاچاق دختران جوان و زیر سن قانونی مزید بر علت شد تا خانواده سلطنتی انگلستان رسوایی بزرگی را تجربه کند. مصاحبه مذکور با رضایت ملکه و برای تاثیرگذاری بر افکار عمومی انجام شد اما نتایج مثبتی به همراه نداشت. انکار تمام اتهامات وارده در کنار خونسردی و ابراز پشیمانی نکردن اندرو در این مصاحبه موجب افزایش انتقادها علیه او شد و ملکه به‌ناچار تمام مناصب و امتیازات سلطنتی فرزندش را از او پس گرفت. در نهایت خاندان ویندزور توانست با جلب نظر ویرجینیا جوفری از لحاظ مالی، او را از پیگیری این پرونده بازدارد تا دامنه رسوایی اندرو بیش از آن گسترده نشود. هزینه‌‌های گزافی که الیزابت دوم در طول دوران سلطنت خود برای تحت کنترل درآوردن رسانه‌ها صرف کرد موجب شد که در هیچ‌کدام از رسوایی‌های مرتبط با اعضای خانواده سلطنتی در نوک پیکان انتقادها قرار نگیرد و همیشه موج حملات متوجه اطرافیان او باشد. او به‌عنوان مدیرعامل شرکت تجاری پرسود سلطنت باید در قامت یک فرشته باقی می‌ماند و رسانه‌ها و سیاستمداران انگلستان این کار را به‌خوبی برایش انجام دادند. فرشته پاک و منزه و عاری از خطای ساخته و پرداخته رسانه‌ها اسرار فراوانی را با خود به گور برد. شاید برخی از این اسرار در طول زمان فاش شود و شاید بسیاری از آنها به مدد هزینه‌هایی که توسط جانشینان او صرف خواهد شد، هرگز برملا نشود.
شجاع‌دل
در کنار آثار مستند مرتبط با ملکه الیزابت و خانواده سلطنتی انگلستان می‌توان به آثار داستانی مرتبط با آنها نیز اشاره کرد. یکی از جدیدترین نمونه‌ها سریال «تاج» محصول نتفلیکس است که نخستین فصل آن در سال ۲۰۱۶ پخش شد و پخش سالانه آن همچنان ادامه دارد. به‌دلیل این‌که سریال مذکور توسط بی‌بی‌سی یا رسانه‌های وابسته به ملکه ساخته نشده است محتوای آن از همان ابتدا مورد انتقاد خانواده سلطنتی انگلستان قرار گرفت. انتقادهایی که البته به شکل رسمی بیان نشده و معمولا توسط وابستگان به خاندان ویندزور بازتاب یافته‌اند. به‌عنوان مثال در سال ۲۰۲۰ الیور داودن، وزیر فرهنگ کابینه بوریس جانسون محتوای سریال تاج را به‌طور کل داستان و افسانه خواند و از این‌که بینندگان این سریال حوادث روایت شده در آن را به‌عنوان واقعیت در نظر بگیرند ابراز نگرانی کرد. فیلیپ و فرزندش ویلیام نیز در محافل خصوصی مراتب ناخرسندی خود را از محتوای این سریال اعلام کرده و آن را غیرواقعی دانسته‌اند. همچنین برخی از نزدیکان آنها ساخت این سریال را دور ریختن بودجه هالیوود اعلام کرده‌اند. با این‌حال هری، نوه الیزابت و فرزند دوم فیلیپ از مشاهده سریال تاج ابراز رضایت کرده و آن را نگریستن به خانواده سلطنتی انگلستان از زاویه دید سازندگان این مجموعه نامیده است. او و همسرش مگان پس از جدایی از خانواده سلطنتی انگلستان و محروم شدن از حقوقی که دریافت می‌کردند قراردادی را برای تهیه برنامه با تهیه‌کننده این سریال یعنی شرکت نتفلیکس امضا کردند که ارزش آن حدود ۱۳۵میلیون دلار برآورد می‌شود. جمیما گلدسمیت (همسر سابق عمران خان، نخست‌وزیر سابق پاکستان) که دوست صمیمی دایانا بود نیز مدتی به‌عنوان فیلمنامه‌نویس با عوامل تولید سریال تاج همکاری داشت و پیش از ساخت فصل پنجم از آنها جدا شد. در کنار سریال تاج می‌توان به آثاری اشاره کرد که در مورد اسلاف ملکه الیزابت ساخته شده‌اند. به طور حتم یکی از شاخص‌ترین نمونه‌ها در این زمینه فیلم سینمایی «شجاع‌دل» به کارگردانی و بازیگری مل گیبسون است. این فیلم نگاه غیرانسانی به رعیت مستعمره به‌عنوان مایملک انگلیسی،کینه‌توزی و سلطه‌جویی ادوارد اول پادشاه انگلستان در اواخر قرن سیزدهم و اوایل قرن چهاردهم میلادی را هنرمندانه به تصویر کشید. او که به ادوارد درازپا مشهور بود جنبش‌های مردم ولز و اسکاتلند برای خارج شدن از زیر سلطه انگلستان را با مشت آهنین سرکوب کرد و خواسته آنها را نادیده گرفت. او همچنین فرمان اخراج یهودیان از انگلستان را صادر کرد. فرمانی که تا سه و نیم قرن پس از مرگ او همچنان اجرا می‌شد.
رضا حسینی - نویسنده و منتقد
