«جام جم» بررسی میکند
تحول اقتصاد دانش بنیان از مسیر انتقال فناوری
هر فناوری تازهای که در جهان متولد میشود از زمان تولدش تا لحظهای که به دست ما میرسد، قصه مفصلی دارد. این فناوری نو به هر حال در جایی متولد شده و قرار است در جریان توسعه به کشورها، فرهنگها و بسترهای سیاسی اجتماعی متفاوت وارد شود.
اینجاست که نوع انتقال فناوریهای جدید اهمیت می یابد. در این جریان ممکن است چالشهای زیادی وجود داشته باشد و کشورها بهدلیل پیشینههای اجتماعی، سیاسی و اقتصادی خود نتوانند از آن فناوری به شکلی که در کشور اصلی تولیدکننده به وجود آمده، استفاده کنند. شناخت محدودیتهای داخلی و خارجی برای استفاده از فناوریهای نوین کمک میکند تا فرآیند انتقال فناوری درست و اصولی پیش برود. به این ترتیب وقتی فناوری جدید به داخل کشوری وارد شد، هم مردم روشهای استفاده از آن را بهدرستی میدانند و از آن هراس ندارند و هم بسترسازی لازم برای بهرهگیری از ظرفیتهای فناوری فراهم شده است.
متخصصان حوزه توسعه فناوری، مراحل مختلف فرآیند انتقال فناوری را بررسی کردهاند و آن را در چند بخش توصیف میکنند تا بتوان از این پس فناوریهای تازهای را که وارد ایران میشوند با دقت بیشتر و بهتری ترویج داد و از آن استفاده کرد. در این مطلب، مراحل انتقال فناوری را به اختصار شرح داده ایم و از مهمترین عوامل مؤثر در این جریان نام میبریم. دانستن هرچه بیشتر در این باره، کمک میکند تا کارآفرینان و افرادی که در حوزه استارتآپها فعالیت دارند، نحوه مواجهه آگاهانه تری نسبت به فناوریهای روز دنیا در کشورهای پیشرفته داشته باشند و با روشهای اصولی، این فناوریها را درون کشور توسعه دهند.
برای انتقال فناوریهای جدید همیشه چند رویکرد وجود دارد، اول انتخاب و اکتساب فناوری است، یعنی زمانی که فناوری تازهای در جهان متولد شده با دقت مورد بررسی قرار بگیرد، هزینه های انتقال آن برآورد ، پیامدهای مثبت و منفی استفاده از آن بررسی و تناسب فناوری با شرایط کشور و عوامل محیطی آن در نظر گرفته شود. این موارد کار تحقیقاتی مفصل و بهره گیری از نظر متخصص ها را میطلبد و نمیشود بر اساس سلیقه درباره آن دست به انتخاب زد. اکتساب فناوری هم به معنای تعریف و تعیین چگونگی دستیابی به فناوریهای جدید در بستر داخلی است. پرداختن به اینکه چطور میشود فناوری جدید را به شرکتها و کارخانه های داخلی آورد و آن را بومی کرد، یکی از کلیدیترین مراحل انتقال فناوری است.
تطابق فناوری جدید با شرایط کشور
شرایط اقتصادی، اجتماعی و سیاسی کشورها با هم قابل مقایسه نیست. ممکن است فناوری خاصی در یک کشور خیلی زود نتیجهبخش و مؤثر باشد و به سوددهی برسد از سوی دیگر، این امکان هم وجود دارد که فناوری جدید متناسب با امکانات زیربنایی و شرایط آبوهوایی کشوری همخوانی نداشته باشد. بنابراین پژوهش در زمینه تطابق فناوریهای تازه برای اجرا در کشور باید با ملاحظه و دقت فراوان انجام شود. تطبیق فناوری همچنین در زمینه تولید، مواد اولیه، سطح مهارتها، تاسیسات و ماشینآلات ضروری است. جذب فناوری نکته مهم بعدی است که پس از این مراحل باید اجرایی شود. جذب به معنای درک کامل فرآیند انتقال و طراحی فنی تجهیزات است که شامل پی بردن به دانش مربوط به فناوری، آگاهی کامل از روش طراحیها و شیوههای ساخت و بازرسی وکنترل کیفیت نصب و راهاندازی خطوط تولید میشود.
توانایی شرکتها برای تعیین ارزش اطلاعات جدید، جذب و کاربرد آنها برای اهداف تجاری را ظرفیت جذب فناوری توصیف میکنند. اینکه بنگاه جذبکننده فناوری نوین تا چه اندازه به تقویت ظرفیت جذب اهمیت میدهد در اجرای موفقیتآمیز مراحل بعدی انتقال فناوری هم تاثیر دارد.
مراحل توسعه و ترویج فناوری نو
برای توسعه فناوری با استفاده از دانش انتقالدهنده، مهارت و تجربه کسب شده فناوری تازهای خلق میشود. فناوریهای جدید معمولا میتوانند فناوریهای رایج قبلی را بهبود بخشند و واردکننده و مصرفکننده را به تولید کننده و حتی صادرکننده تبدیل کنند. پس از اینکه توسعه فناوری اتفاق افتاد و ایدههای نو اجرایی شد، ضروری است که آنها را به اجزای سیستم اقتصادی منتقل کنیم. مثلا اگر کارخانه ای از دستگاهی ویژه برای کاری استفاده میکند، توسعه فناوری مرتبط با آن باید خیلی زود از سوی بدنه دولت به کارخانه ابلاغ شده و درباره فواید مدرن شدن فناوریهای مورد استفاده کارخانه برایش توضیح داده شود. اجرای مراحل آزمایشی برای به کار گرفتن فناوریهاینو و ارتباط با مصرفکنندگان برای گرفتن بازخورد از آنها بخشهای بسیار مهمی در توسعه و انتشار فناوری به شمار میآید. برگزاری سمینارهای دانشگاهی برای جا انداختن مفاهیم فناوری جدید و کمک گرفتن از رسانه ها برای آشنایی مراکز مرتبط با این فناوری و مردمی که احتمالا با آن در ارتباط خواهند بود در مراحل نهایی انتقال مهم است.
انتقال فناوری در ایران چه موانعی دارد؟
مهمترین چالشهای انتقال فناوری در ایران محدودیتها در محیط فناوری و نوآوری شامل ضعف در سطح آمادگی فناوری و نوآوری بنگاهها، ضعف در سطح آمادگی فناوری و نوآوری نهادهای دولتی مانند شهرداریها، ضعف در سطح آمادگی فناوری و نوآوری نیروی کار، ضعف در شبکههای آزمایشگاهی و تحقیقاتی و محدودیتها در سایر محیط های نهادی و اقتصادی است.
از دید متخصصان، انتقال فناوری از طریق توسعه داخلی فناوری در کشور به مراتب وضعیت بهتری نسبت به انتقال بینالمللی فناوری داشته است. این مسأله نشان میدهد تمرکز بر این حوزه بهویژه در شرایط تحریم و رفع نیازها از طریق توسعه داخلی فناوری توانسته است فرصتهای بسیاری ایجاد کند و بهبود و تقویت آن در کنار حمایت بین المللی فناوری نباید از نظر دور بماند. ازسوی دیگر، زیرساختهای قانونی مرتبط با انتقال فناوری ازجمله تبصره 8 ماده(5) قانون حداکثر استفاده از توان تولیدی و خدماتی کشور و همچنین حمایت از کالای ایرانی مصوب 1398 باید از کلیگویی فاصله گرفته و بر حسب نیازها، ظرفیتها و اولویتهای کشور شفاف شوند. وجود یک سازوکار اجرایی و نظارتی دقیق مبتنی بر شاخصهای قابل اندازهگیری و همچنین مستندسازی اطلاعات و قراردادها بهصورت سیستمی و غیرسلیقهای برای رصد و پایش عملکردها، اجتناب ناپذیر است.
برگرفته از مطالعات گروه فناوریهای نوین مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی
مریم ملی - گروه دانش و سلامت
متخصصان حوزه توسعه فناوری، مراحل مختلف فرآیند انتقال فناوری را بررسی کردهاند و آن را در چند بخش توصیف میکنند تا بتوان از این پس فناوریهای تازهای را که وارد ایران میشوند با دقت بیشتر و بهتری ترویج داد و از آن استفاده کرد. در این مطلب، مراحل انتقال فناوری را به اختصار شرح داده ایم و از مهمترین عوامل مؤثر در این جریان نام میبریم. دانستن هرچه بیشتر در این باره، کمک میکند تا کارآفرینان و افرادی که در حوزه استارتآپها فعالیت دارند، نحوه مواجهه آگاهانه تری نسبت به فناوریهای روز دنیا در کشورهای پیشرفته داشته باشند و با روشهای اصولی، این فناوریها را درون کشور توسعه دهند.
برای انتقال فناوریهای جدید همیشه چند رویکرد وجود دارد، اول انتخاب و اکتساب فناوری است، یعنی زمانی که فناوری تازهای در جهان متولد شده با دقت مورد بررسی قرار بگیرد، هزینه های انتقال آن برآورد ، پیامدهای مثبت و منفی استفاده از آن بررسی و تناسب فناوری با شرایط کشور و عوامل محیطی آن در نظر گرفته شود. این موارد کار تحقیقاتی مفصل و بهره گیری از نظر متخصص ها را میطلبد و نمیشود بر اساس سلیقه درباره آن دست به انتخاب زد. اکتساب فناوری هم به معنای تعریف و تعیین چگونگی دستیابی به فناوریهای جدید در بستر داخلی است. پرداختن به اینکه چطور میشود فناوری جدید را به شرکتها و کارخانه های داخلی آورد و آن را بومی کرد، یکی از کلیدیترین مراحل انتقال فناوری است.
تطابق فناوری جدید با شرایط کشور
شرایط اقتصادی، اجتماعی و سیاسی کشورها با هم قابل مقایسه نیست. ممکن است فناوری خاصی در یک کشور خیلی زود نتیجهبخش و مؤثر باشد و به سوددهی برسد از سوی دیگر، این امکان هم وجود دارد که فناوری جدید متناسب با امکانات زیربنایی و شرایط آبوهوایی کشوری همخوانی نداشته باشد. بنابراین پژوهش در زمینه تطابق فناوریهای تازه برای اجرا در کشور باید با ملاحظه و دقت فراوان انجام شود. تطبیق فناوری همچنین در زمینه تولید، مواد اولیه، سطح مهارتها، تاسیسات و ماشینآلات ضروری است. جذب فناوری نکته مهم بعدی است که پس از این مراحل باید اجرایی شود. جذب به معنای درک کامل فرآیند انتقال و طراحی فنی تجهیزات است که شامل پی بردن به دانش مربوط به فناوری، آگاهی کامل از روش طراحیها و شیوههای ساخت و بازرسی وکنترل کیفیت نصب و راهاندازی خطوط تولید میشود.
توانایی شرکتها برای تعیین ارزش اطلاعات جدید، جذب و کاربرد آنها برای اهداف تجاری را ظرفیت جذب فناوری توصیف میکنند. اینکه بنگاه جذبکننده فناوری نوین تا چه اندازه به تقویت ظرفیت جذب اهمیت میدهد در اجرای موفقیتآمیز مراحل بعدی انتقال فناوری هم تاثیر دارد.
مراحل توسعه و ترویج فناوری نو
برای توسعه فناوری با استفاده از دانش انتقالدهنده، مهارت و تجربه کسب شده فناوری تازهای خلق میشود. فناوریهای جدید معمولا میتوانند فناوریهای رایج قبلی را بهبود بخشند و واردکننده و مصرفکننده را به تولید کننده و حتی صادرکننده تبدیل کنند. پس از اینکه توسعه فناوری اتفاق افتاد و ایدههای نو اجرایی شد، ضروری است که آنها را به اجزای سیستم اقتصادی منتقل کنیم. مثلا اگر کارخانه ای از دستگاهی ویژه برای کاری استفاده میکند، توسعه فناوری مرتبط با آن باید خیلی زود از سوی بدنه دولت به کارخانه ابلاغ شده و درباره فواید مدرن شدن فناوریهای مورد استفاده کارخانه برایش توضیح داده شود. اجرای مراحل آزمایشی برای به کار گرفتن فناوریهاینو و ارتباط با مصرفکنندگان برای گرفتن بازخورد از آنها بخشهای بسیار مهمی در توسعه و انتشار فناوری به شمار میآید. برگزاری سمینارهای دانشگاهی برای جا انداختن مفاهیم فناوری جدید و کمک گرفتن از رسانه ها برای آشنایی مراکز مرتبط با این فناوری و مردمی که احتمالا با آن در ارتباط خواهند بود در مراحل نهایی انتقال مهم است.
انتقال فناوری در ایران چه موانعی دارد؟
مهمترین چالشهای انتقال فناوری در ایران محدودیتها در محیط فناوری و نوآوری شامل ضعف در سطح آمادگی فناوری و نوآوری بنگاهها، ضعف در سطح آمادگی فناوری و نوآوری نهادهای دولتی مانند شهرداریها، ضعف در سطح آمادگی فناوری و نوآوری نیروی کار، ضعف در شبکههای آزمایشگاهی و تحقیقاتی و محدودیتها در سایر محیط های نهادی و اقتصادی است.
از دید متخصصان، انتقال فناوری از طریق توسعه داخلی فناوری در کشور به مراتب وضعیت بهتری نسبت به انتقال بینالمللی فناوری داشته است. این مسأله نشان میدهد تمرکز بر این حوزه بهویژه در شرایط تحریم و رفع نیازها از طریق توسعه داخلی فناوری توانسته است فرصتهای بسیاری ایجاد کند و بهبود و تقویت آن در کنار حمایت بین المللی فناوری نباید از نظر دور بماند. ازسوی دیگر، زیرساختهای قانونی مرتبط با انتقال فناوری ازجمله تبصره 8 ماده(5) قانون حداکثر استفاده از توان تولیدی و خدماتی کشور و همچنین حمایت از کالای ایرانی مصوب 1398 باید از کلیگویی فاصله گرفته و بر حسب نیازها، ظرفیتها و اولویتهای کشور شفاف شوند. وجود یک سازوکار اجرایی و نظارتی دقیق مبتنی بر شاخصهای قابل اندازهگیری و همچنین مستندسازی اطلاعات و قراردادها بهصورت سیستمی و غیرسلیقهای برای رصد و پایش عملکردها، اجتناب ناپذیر است.
برگرفته از مطالعات گروه فناوریهای نوین مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی
مریم ملی - گروه دانش و سلامت