فرعون در برابر آتش

مصریان باستان از اولین مردمانی بودند که دنبال فرار از گرما رفتند. گرمای آتش وار صحراهای مصر آنها را به دنبال راه واداشت تا آنجا که شکلی باستانی از کولر‌های امروزی را در پنجره خانه‌هایشان نصب می‌کردند. به این صورت که مقداری نی را مرطوب می‌کردند و آن را در پنجره خانه‌شان نصب می‌کردند تا با ورود و خروج هوا، فضای خانه خنک‌تر شود. خانواده‌ها ظرف‌های بزرگ آب را در سالن‌های خانه قرار می‌دادند تا با تبخیر آب و جذب گرما، هوای خانه مطبوع‌تر شود. شب‌ها هم برای فرار از گرمای هنگام خواب، خودشان را در پتوهای مرطوب می‌پیچیدند و روی حصیرهای خیس می‌خوابیدند. افرادی مثل فرعون هم مستخدمینی را برای باد زدن‌شان داشتند تا این‌گونه امکانات بیشتری از رعیت برای خنک‌شدن‌شان داشته‌باشند. حمل‌کننده بادبزن همایونی، از موقعیت‌های بالا در سلسله‌مراتب کاخ فرعون بود.



رومی ها، معماری خلاق ضد گرما

راحت‌طلبی رومی‌های باستان، آنها را به خلاقیت وا داشت. معمارهای امپراتوری روم، شبکه از لوله‌های آبی درست کردند و آن را در سراسر شهر چرخاندند. چرخش آب در لوله‌های آب خنک، گرما را کمتر می‌کرد. بعد هم به ذهنشان رسید این لوله‌های آب را از خانه‌ها رد کنند تا هر خانه محیط سردتری داشته‌باشد. به ازای هر لوله و بزرگی آن هم، از خانه‌ها مالیات اخذ می‌شد. هر که لوله‌اش بیش، خرجش بیشتر. باستان‌شناسان می‌توانند از قطر لوله و تعداد آن، میزان ثروت خانه و محله را در مکان‌های باستانی تشخیص دهند. طبقه فرودست اما هیچ‌گونه امکانات گرمازدایی نداشتند و برای خنک شدن باید به دریاچه‌ها و آبشارها می‌رفتند.



جالی‌های هندی، تلفیق هنر و علم

هندی‌ها مدرن‌تر از رومیان و مصریان باستان، از معماری و فیزیک برای مبارزه با گرما استفاده می‌کردند. آنها صفحه‌هایی مشبک که ساختاری تزئینی هم داشت، به نام جالی می‌ساختند که اولین نمونه‌اش مربوط به قرن‌چهارم است. نسخه‌های اولین آن برش الگویی‌های هندسی در سنگ بود که در زمان امپراتوری اسلامی تبدیل به کنده کاری گیاهان و درختان شد. علاوه بر زیبایی منحصر به‌فرد در ساختار و نمای خانه، جالی‌ها نور خورشید را کاهش می‌دادند.
عبور هوا از سوراخ‌های ریز جالی، موجب افزایش سرعت آن می‌شد تا کمبود باد هم جبران شود. فشرده‌شدن هوا و رهاسازی سرد شده آن، عملکردی شبیه کولرهای گازی امروزی است. در تاج محل نمونه‌های عالی و مجلل از جالی وجود دارد که بعد از قرن‌ها این مکان را بی‌نیاز از کولرهای مدرن کرده‌است. هندی‌ها هم سقف‌هایی بلند برای خانه‌های خود می‌ساختند زیرا دریافته بودند که هوای گرم بالاتر می‌رود و سطوح پایین، خنک‌تر می‌مانند.



چاپخانه و پدر کولرهای امروزی

سینما و صنعت چاپ!اگر در حال حاضر زیر باد مطبوع کولرهای گازی و خنک کننده‌ها نشسته‌اید، آن را مدیون یک چاپخانه و سالن‌های سینما هستید. در اوایل قرن بیستم، یک مرکز نشر و چاپ در بروکلین با مشکل بزرگی مواجه شد. دو تابستان گرم و موج شدید حرارت، کیفیت آثار آنها را به خطر انداخت و باعث شد صفحات چاپی متورم شوند و رنگ‌ها تار شوند. مدیران چاپخانه ویلهلم، دریافتند یک صنعت خنک‌سازی در حال شکل‌گیری است که می‌تواند به کمک آنها بیاید. اینجا بود که با مهندس ۲۵ساله‌ای به نام ویلیس کریر تماس گرفتند. او پدر کولرهای امروزی است. مهندس تجربی که روی انواع ماشین بخار کار می‌کرد، یک سیستم خنک‌کننده ابتدایی برای کاهش رطوبت و دما در اطراف چاپگرها ابداع کرد. ویلیس از یک فن صنعتی برای دمیدن روی فنرهایی که با آب سرد پر شده‌اند استفاده کرد. رطوبت اضافی روی سیم‌پیچ‌ها متمرکز می‌شد و هوای خنک تولید می‌کرد. نه تنها مشکل چاپخانه حل شد، بلکه کارگرها فضایی مطبوع برای استراحت پیدا کردند. اگرچه تمام اعتبار سیستم‌های خنک‌سازی برای کریر نیست و افرادی پیش از او نقشی به‌سزا در این کار داشتند. پروفسور کولن سال ۱۷۴۸ مبدع استفاده از بخار مایعات در خلأ بود که منجبر به تولید یخچال‌ها شد. صد سال بعد از او هم یک پزشک به نام گوری در فلوریدا، برای راحتی بیمارانش که از بیماری‌های گرمسیری رنج می‌بردند، از یک موتور بخار کوچک استفاده کرد و آن را یخ‌ساز نامید. اختراع او که در حال ایجاد تحولی عظیم بود، مورد خشم حمل و نقل‌کنندگان یخ از شمال به جنوب قرار گرفت که سود و کاسبی خود را در خطر می‌دیدند. آنها این اتهام را مطرح کردند که عوض کردن آب و هوا، خلاف خواست خداست و جان گوری باید از این کار دست بکشد.
تهویه اما یک قرن بعد مورد استقبال قرار گرفت و کریر هم در تحول اختراع خود پیشرفت بسیاری کرد تا این‌که سالن‌های سینما سراغ او آمدند. سالن‌دارها که از شکایت مشتریان مبنی بر بوی عرق و گرما خسته شده‌بودند، برای جلب مشتریان ثروتمند‌تر و راحت طلب، سیستم‌های خنک‌کننده را به سالن‌های سینما آورند و این‌گونه بود که عموم مردم با کولرهای گازی و خنک‌کننده‌ها آشنا شدند. تحول این اختراع و به صرفه‌تر شدن تولید و خرید آن، باعث ورودش به تمامی خانه‌ها شد. این امر آنقدر مهم بود که اختراع کولرگازی و سیستم‌های تهویه، جزو 10 اختراع مهم قرن بیستم قرار گرفته‌است.



بادگیر ایرانی، مهم‌ترین اختراع ایرانیان باستان

نماد زندگی در مناطق کویری ایران، که روی اسکناس‌های دوهزار تومانی ما نقش بسته، مهم‌ترین گرما زدا در ایران باستان و خاورمیانه بوده که بیشتر مردم در نقاط خشک و کویری زندگی می‌کنند. اگرچه هنوز بین ایرانیان و مصریان دعواست که این اختراع به کدام تمدن می‌رسد، قدیمی‌ترین بادگیرها در ایران قدمتی ۴۰۰۰ساله دارد که این قدمت در مصر به ۱۳۰۰سال می‌رسد. این ابتکار ایرانی راهش را به بیشتر مناطق خاورمیانه پیدا کرد و خلفای عباسی آن را در اکثر منازل و کاخ‌هایشان به کار بستند. بادگیر‌ها هم این‌گونه کار می‌کنند که از سر بلندشان که محفظه ورود و خروج باد دارد، هوا را به سمت پایین خود هدایت می‌کنند که معمولا سرداب یا آب‌انبار بوده‌است. جهت بادگیر هم معمولا به سمتی است که بیشترین دریافت را داشته‌باشد. تماس هوا با آب و خروج به محوطه خانه، دمای هوا را به میزان قابل‌توجهی کاهش می‌داد در حدی که هیچ‌یک از اهالی خانه در زمستان‌ها سمت اتاق‌های بادگیر نمی‌رفتند تا از سرمای بی‌موقع آن هم در امان باشند. اگر در تابستان سمت یزد رفتید، سری به بادگیرها بزنید. مطمئنا از خنک‌سازی مشتی خشت و آجر شگفت‌زده خواهیدشد. بادگیر البته تنها گرمازدای ایرانی نیست. یخچال و قنات تو ابتکار دیگر بوده که در تابستان‌ها به کمک اجدادمان بیاید. قنات‌ها آب خنک را از نوک کوه به کیلومترها آن‌طرف‌تر می‌بردند تا مردم را از گرما نجات دهند. یخچال‌ها هم که ساختارهایی گنبدی شکل داشتند، با عبور آب و کاهش قابل توجه دما، موجب یخ زدنش می‌شدند تا در طول روز استفاده شود. مقداری یخ هم در فصل‌های سرد از کوه‌ها به یخچال‌ها آورده می‌شد تا در فصول گرم‌تر استفاده شود.