نگاهی به عملکرد تلویزیون در ماه محرم یک دهه اخیر
سیما؛ مرجع تصویری آیین و حماسه
محرم از مناسبت‌های فرهنگی بزرگ در ایران است که قابلیت‌های بسیاری برای برنامه‌سازی تلویزیونی دارد. سیما در سال‌های اخیر به رغم کمبود تولید سریال تاریخی درباره محرم به دلیل کمبود بودجه اما با یک تدبیر رسانه‌ای به اصلی‌ترین مرجع بازنمایی آیین‌های سوگواری سیدالشهدا(ع) از سراسر کشور تبدیل شده است. طوری که مردم به ویژه در دهه اول محرم می‌توانند از تماشای طیف گسترده‌ای از مراسم عزاداری و هیأت‌ها و روضه‌خوانی به شکل‌ها و با فرهنگ‌ها و آداب مختلف سیراب شوند.
تلویزیون حدود یک دهه است که در ماه محرم به ویژه در تاسوعا و عاشورا و در تمام طول شبانه روز تصاویر زنده و مستقیم را از شهرهای سراسر ایران عزیز نمایش می‌دهد. تصاویری که علاوه بر زیبایی و شور عاطفی و اعتقادی، سرشار از نمودهای فرهنگی و اجتماعی هستند و درباره هر بخش از آنها می‌توان ساعت‌ها بحث و تحلیل مردم‌شناختی و جامعه‌شناسی ارائه کرد. گردهمایی انسان‌هایی از طبقات و طیف‌های اجتماعی و با رسوم گوناگون در یک زمان و در نقاط مختلفی از کشور که همه خود را به یک منبع والاتر از واقعیت‌های روزمره متصل می‌کردند، خودش یک نمایش دراماتیک و حماسی چشم‌نواز و هیجان‌انگیز است.. به بیان بهتر، در این ایام، به جای این‌که صداوسیما برای مردم خوراک فرهنگی تهیه کند، این مردم بودند که رسانه ملی را تأمین کردند و صداوسیما را مخاطب خود قرار دادند.
انعکاس پرشور عاشورا
مهم‌ترین دلیل حضور پرشور مردم در آیین‌های عاشورایی - از هیأت‌ها و دسته‌ها گرفته تا برنامه‌هایی مثل تعزیه و شبیه‌خوانی، همسانی این آیین‌ها در حالت کلی با روح ملی و در حالت جزئی با روح قومی است. تفاوت اصلی بسیاری از رسانه‌های ما با آیین‌های عاشورایی هم همین است. به همین دلیل هم این آیین‌ها تا این حد محبوبیت داشته و با استقبال مردمی مواجه هستند. نکته مهم، ارزش فرهنگی و هنری این تصاویر است؛ چون یکی از منابع غنی برای پویایی سینما و رسانه ملی ما بهره گرفتن از همین آیین‌ها است. بدون تردید اگر عزاداری زیبا و هنرمندانه مردم یزد در «هیأت باغ گندم» یا خیل باشکوه و عظیم عزاداران در میدان انقلاب زنجان یا آیین‌های حماسی مردم بوشهر و سایر نقاط کشورمان در هنرهای نمایشی و دراماتیک به تصویر کشیده شود، با استقبال مخاطب جهانی مواجه خواهد شداما متأسفانه فیلمسازها و عکاسان محترم ما به جای نمایش این گونه زیبایی‌ها و جلوه‌های پرعظمت و «فرهنگ واقعی مردم ایران»، دربند چند کلیشه پیش پاافتاده و متضاد با چهره حقیقی ایران مانده‌اند. شاید شناخت عمیق دلایل استقبال پرشور مردم از آیین‌های عاشورایی بتواند راهگشای بسیاری از بن‌بست‌های ما در عرصه‌های مختلف رسانه‌ای باشد. صداوسیما با کار درست و سترگ بازنمایی سراسری این آیین‌ها، از روستاها و شهرستان‌های دور افتاده گرفته تا همین تهران، به این خودشناسی و هویت‌یابی کمک بزرگی می‌کند.
جای خالی سریال‌های تازه
یکی دیگر از رویکردهای سیما، پرداختن به روضه‌ها و هیأت‌های عزاداری خانگی بود. به دلیل همزمان شدن محرم دو سال اخیر با شیوع کرونا، برای رعایت دستورالعمل‌های بهداشتی و مقابله با گسترش این ویروس، ملت حسینی ما در برگزاری مراسم سوگواری دچار محدودیت‌هایی شدند. در این مدت، حلقه‌های کوچک‌تر عزاداری و به خصوص روضه‌ها و هیأت‌های خانوادگی، کارکرد بیشتری یافت. صداوسیما نیز هم با تولید و پخش برنامه‌هایی مختص روضه‌های خانگی و هم منعطف کردن بخش‌هایی از برنامه‌های عمومی خودش، هم به بازنمایی این گونه مراسم پرداخت و هم الگویی جدید و مناسب برای ادای دین به شهدای کربلا در شرایط محدود را معرفی و رواج داد.
اما به هر حال، آنچنان که آمارها و نتایج نظرسنجی هم نشان می‌دهد، محبوب‌ترین قالب تلویزیونی، آثار نمایشی(فیلم و سریال) است. متأسفانه در یک دهه اخیر، به دلیل کاهش بودجه صداوسیما و کاهش پرداخت مالی دولت سابق به رسانه ملی، ساخت آثار فاخر تاریخی - مذهبی، برای مدتی متوقف شده بود. این درحالی است که پرمخاطب‌ترین برنامه‌های تلویزیون را معمولا این گونه سریال‌ها تشکیل می‌دهد. مثل «مختارنامه» که هنوز هم پخش چند باره آن با خیل بینندگان مواجه می‌شود. همچنان که سریال «یوسف پیامبر» پرتماشاگرترین سریال ایرانی در داخل و خارج از کشور بوده است. به همین دلیل هم جای خالی آثار جدید تاریخی -مذهبی درباره عاشورا در میان برنامه‌های مناسبتی صداوسیما برای محرم محسوس بوده است. در این شرایط، «مختارنامه» جور فقدان آثار فاخر تاریخی را می‌کشد.
البته تولید سریال برای محرم، تنها به آثار تاریخی و باشکوه محدود نیست. صداوسیما در این مدت با سریال‌هایی برخوردار از داستان امروزی اما با مضمون مرتبط با عاشورا نیز در حوزه نمایشی سعی کرد تا به نیاز مخاطب در این مناسبت پاسخ دهد. ازجمله سریال‌هایی چون «پرده‌نشین»، «مرضیه»، «در کنار پروانه‌ها»، «فرشتگان بی‌بال» و ...همچنان که یکی از برنامه‌های ثابت سیما در چنین مناسبت‌هایی، پخش تله فیلم‌هایی با درونمایه‌ای نزدیک به مفاهیم عاشورایی است. اما در اغلب سریال‌ها و تله فیلم‌های تولید شده به مناسبت محرم، مفاهیم انقلابی و آگاهی بخش، کمرنگ بوده است. طرح مسائل سیاسی و اجتماعی ایران امروز ما یا ابتلائات کنونی جهان اسلام، صدها و هزاران شاخص و موضوع مرتبط با جنگ نرم و... می‌توانند و باید مضمون محوری سریال‌ها و تله فیلم‌های عاشورایی صداوسیما باشند.
برای تقویت برنامه‌های نمایشی در دوره تحولی صداوسیما، باید مجموعه‌های مناسبتی احیاء شوند. مرور تاریخ سریال سازی در ایران و به ویژه در دهه 80 نشان می‌دهد که ازقضا خیلی از آثار ماندگار و محبوب عموم مردم، سریال‌هایی بودند که به مناسبت و با الهام از مفاهیم عاشورایی تولید می‌شدند. علاوه بر «مختارنامه» و «معصومیت از دست رفته» که در قالب تاریخی ساخته شده‌اند، سریال‌هایی چون «شب دهم»، «سفر سبز» و... در فضای معاصر، جلا دهنده عزاداری مردم در محرم و صفر بودند. امروز نیز با توجه به این گذشته موفق، می‌توان سریال‌های محرمی جدید را تولید کرد.
آرش فهیم - منتقد
انعکاس پرشور عاشورا
مهم‌ترین دلیل حضور پرشور مردم در آیین‌های عاشورایی - از هیأت‌ها و دسته‌ها گرفته تا برنامه‌هایی مثل تعزیه و شبیه‌خوانی، همسانی این آیین‌ها در حالت کلی با روح ملی و در حالت جزئی با روح قومی است. تفاوت اصلی بسیاری از رسانه‌های ما با آیین‌های عاشورایی هم همین است. به همین دلیل هم این آیین‌ها تا این حد محبوبیت داشته و با استقبال مردمی مواجه هستند. نکته مهم، ارزش فرهنگی و هنری این تصاویر است؛ چون یکی از منابع غنی برای پویایی سینما و رسانه ملی ما بهره گرفتن از همین آیین‌ها است. بدون تردید اگر عزاداری زیبا و هنرمندانه مردم یزد در «هیأت باغ گندم» یا خیل باشکوه و عظیم عزاداران در میدان انقلاب زنجان یا آیین‌های حماسی مردم بوشهر و سایر نقاط کشورمان در هنرهای نمایشی و دراماتیک به تصویر کشیده شود، با استقبال مخاطب جهانی مواجه خواهد شداما متأسفانه فیلمسازها و عکاسان محترم ما به جای نمایش این گونه زیبایی‌ها و جلوه‌های پرعظمت و «فرهنگ واقعی مردم ایران»، دربند چند کلیشه پیش پاافتاده و متضاد با چهره حقیقی ایران مانده‌اند. شاید شناخت عمیق دلایل استقبال پرشور مردم از آیین‌های عاشورایی بتواند راهگشای بسیاری از بن‌بست‌های ما در عرصه‌های مختلف رسانه‌ای باشد. صداوسیما با کار درست و سترگ بازنمایی سراسری این آیین‌ها، از روستاها و شهرستان‌های دور افتاده گرفته تا همین تهران، به این خودشناسی و هویت‌یابی کمک بزرگی می‌کند.
جای خالی سریال‌های تازه
یکی دیگر از رویکردهای سیما، پرداختن به روضه‌ها و هیأت‌های عزاداری خانگی بود. به دلیل همزمان شدن محرم دو سال اخیر با شیوع کرونا، برای رعایت دستورالعمل‌های بهداشتی و مقابله با گسترش این ویروس، ملت حسینی ما در برگزاری مراسم سوگواری دچار محدودیت‌هایی شدند. در این مدت، حلقه‌های کوچک‌تر عزاداری و به خصوص روضه‌ها و هیأت‌های خانوادگی، کارکرد بیشتری یافت. صداوسیما نیز هم با تولید و پخش برنامه‌هایی مختص روضه‌های خانگی و هم منعطف کردن بخش‌هایی از برنامه‌های عمومی خودش، هم به بازنمایی این گونه مراسم پرداخت و هم الگویی جدید و مناسب برای ادای دین به شهدای کربلا در شرایط محدود را معرفی و رواج داد.
اما به هر حال، آنچنان که آمارها و نتایج نظرسنجی هم نشان می‌دهد، محبوب‌ترین قالب تلویزیونی، آثار نمایشی(فیلم و سریال) است. متأسفانه در یک دهه اخیر، به دلیل کاهش بودجه صداوسیما و کاهش پرداخت مالی دولت سابق به رسانه ملی، ساخت آثار فاخر تاریخی - مذهبی، برای مدتی متوقف شده بود. این درحالی است که پرمخاطب‌ترین برنامه‌های تلویزیون را معمولا این گونه سریال‌ها تشکیل می‌دهد. مثل «مختارنامه» که هنوز هم پخش چند باره آن با خیل بینندگان مواجه می‌شود. همچنان که سریال «یوسف پیامبر» پرتماشاگرترین سریال ایرانی در داخل و خارج از کشور بوده است. به همین دلیل هم جای خالی آثار جدید تاریخی -مذهبی درباره عاشورا در میان برنامه‌های مناسبتی صداوسیما برای محرم محسوس بوده است. در این شرایط، «مختارنامه» جور فقدان آثار فاخر تاریخی را می‌کشد.
البته تولید سریال برای محرم، تنها به آثار تاریخی و باشکوه محدود نیست. صداوسیما در این مدت با سریال‌هایی برخوردار از داستان امروزی اما با مضمون مرتبط با عاشورا نیز در حوزه نمایشی سعی کرد تا به نیاز مخاطب در این مناسبت پاسخ دهد. ازجمله سریال‌هایی چون «پرده‌نشین»، «مرضیه»، «در کنار پروانه‌ها»، «فرشتگان بی‌بال» و ...همچنان که یکی از برنامه‌های ثابت سیما در چنین مناسبت‌هایی، پخش تله فیلم‌هایی با درونمایه‌ای نزدیک به مفاهیم عاشورایی است. اما در اغلب سریال‌ها و تله فیلم‌های تولید شده به مناسبت محرم، مفاهیم انقلابی و آگاهی بخش، کمرنگ بوده است. طرح مسائل سیاسی و اجتماعی ایران امروز ما یا ابتلائات کنونی جهان اسلام، صدها و هزاران شاخص و موضوع مرتبط با جنگ نرم و... می‌توانند و باید مضمون محوری سریال‌ها و تله فیلم‌های عاشورایی صداوسیما باشند.
برای تقویت برنامه‌های نمایشی در دوره تحولی صداوسیما، باید مجموعه‌های مناسبتی احیاء شوند. مرور تاریخ سریال سازی در ایران و به ویژه در دهه 80 نشان می‌دهد که ازقضا خیلی از آثار ماندگار و محبوب عموم مردم، سریال‌هایی بودند که به مناسبت و با الهام از مفاهیم عاشورایی تولید می‌شدند. علاوه بر «مختارنامه» و «معصومیت از دست رفته» که در قالب تاریخی ساخته شده‌اند، سریال‌هایی چون «شب دهم»، «سفر سبز» و... در فضای معاصر، جلا دهنده عزاداری مردم در محرم و صفر بودند. امروز نیز با توجه به این گذشته موفق، می‌توان سریال‌های محرمی جدید را تولید کرد.
آرش فهیم - منتقد
