تکیه‌ای که بود
علیرضا رأفتی
«در دو ماه محرم و صفر تهران عزاخانه حقیقی بود. از هیچ نقطه و به هیچ بهانه صدای ساز و آواز برنمی‌خاست و مجلس سروری برپا نمی‌شد مگر سلام تحویل که در دو ماه مزبور با تمام کیفیت منعقد می‌شد. دست‌کم دویست مجلس سوگواری در نقاط مختلف شهر تشکیل می‌شد و دسته‌های سینه‌زن روز و شب در حرکت بودند.»
این جملات برشی از خاطرات دوستعلی معیرالممالک، نوه ناصرالدین شاه قاجار است. عزاداری ماه محرم در هر دوره‌ای از تاریخ سر و شکل ظاهری خاصی به خود گرفته است. ظاهری که با معماری و هنرهای دیگر آن دوره متناسب بوده است. به روایت تاریخ‌شناسان، مراسم مذهبی ماه محرم و فرهنگ و هنر ایران همیشه با هم درآمیخته بودند و در برهه‌های مختلف از هم وام می‌گرفتند. به طور مثال، بخش وسیعی از موسیقی سنتی ایرانی را وامدار روضه‌خوانی و تعزیه‌خوانی می‌دانند و حتی کارشناسانی که خلاف این عقیده را دارند، نمی‌توانند نقش روضه و تعزیه را در نگهداری و حفظ موسیقی اصیل ایرانی نادیده بگیرند.
در دوره قاجار هم مراسم عزاداری محرم ظاهر مخصوص به خود را داشت و مثل همیشه تب و شور عجیبی دو ماه فضای شهرهای مختلف کشور را فرا می‌گرفت. اما شور محرم در پایتخت قاجاری بیشتر به چشم تاریخ‌نگاران آمده و از آنجا که بسیاری از خرده‌فرهنگ‌های تهران قدیم با مراسم محرم پیوند خورده‌اند، می‌شود این‌طور برداشت کرد که در دوره قاجار، ماه محرم در تهران با شور دیگری برگزار می‌شده است. به روایت دوستعلی معیرالممالک:
«پوششی فراخ بر سقف تکیه دولت افراشته و به اصطلاح تکیه را می‌بستند. مکان مزبور تا اواسط دوره مظفری یک طبقه بلندتر بود و طاقی از چوب داشت. چون طبقه چهارم از چند محل شکست آورده و بیم آن می‌رفت که ناگهان بر سر خلق فرو ریزد،مظفرالدین شاه مسیو «بتن» نام مهندس فرانسوی را که از دیرباز در تهران می‌زیست به فرنگستان فرستاد و او سقف آهنی تکیه دولت را با خود آورد و طبقه شکسته را برچیده طاق جدید را به جایش استوار ساخت.»
تکیه‌ای که نوه ناصرالدین‌شاه از آن حرف می‌زند یکی از شاهکارهای معماری دوره قاجار بود که اوایل دوره پهلوی، مثل همه آن نشانه‌هایی که نمای خوبی از قاجاریه نشان می‌دادند، به طور کامل تخریب شد. تکیه دولت که گردشگران خارجی آن را از حیث بنا و عظمت به آمفی‌تئاتر ورونا در ایتالیا تشبیه می‌کردند، در محله بازار فعلی و در شمال سبزه‌میدان واقع بود. ماه محرم، علاوه بر بیش از 200 روضه خانگی و کوچک و بزرگ تهران، بزرگ‌ترین روضه و تعزیه شهر در این بنای عظیم برگزار می‌شد و تمام درباریان نیز در این مراسم عزاداری شرکت می‌کردند.
