عملیات نجات با تکیه بر قنات
این سرزمین پهناور، هم خاک حاصلخیز دارد و هم آسمانش، گرچه اندک و گاه به گاه اما همچنان می‌بارد و در دلش رودها و چشمه‌ها جاری است، با این حال روز به روز کامش خشک‌تر و جانش بی‌رمق‌تر می‌شود. این بی حالی و بی جانی در حالی است که اقلیم این سرزمین همواره گرم بوده و کم آب، اما در هیچ دوره‌ای از تاریخ تا امروز این‌گونه کاسه چه کنم در دست نداشته و گلویش خشک نشده و لبانش از بی آبی ترک برنداشته و رنگ از رخسارش نپریده است. آنها که اهل آب و خاک و خبره این حوزه هستند می‌گویند، ایران همان است که همواره بوده، آنچه تغییر کرده، سبک زندگی ما و روش و میزان بهره‌برداری از بارش‌های آسمانی و منابع آبی آرمیده در دل زمین است؛ روش‌هایی که از قنات جایش را به حفر چاه عمیق و ایجاد سدها و بندهای بی‌شمار داده و هم شیره جان زمین را مکیده و هم چرخه جاری آب‌های سطحی را مسدود کرده است. این کارشناسان و اهل فن معتقدند باوجود همه خشکسالی‌ها و فرونشست‌ها و نگرانی‌ها، همچنان فرصت جبران هست، اگر سبک زندگی و نحوه بهره‌برداری و استحصال آب‌های زیرزمینی‌مان را تغییر داده و دوباره به آیین نیاکان‌مان در‌آییم. پدیده اعجاب‌انگیز قنات یکی از همان روش‌های استحصال آب قدیمی است که نیاکان‌مان با تکیه بر آن برای هزاران سال این سرزمین خشک و کم آب را زنده و آباد نگه داشتند و ما در عصر حاضر آن را تخریب و چاه عمیق و پمپاژ آب از دل زمین را جایگزینش کردیم. حالا پرسش این است که آیا می‌توان دوباره به اعجاز قنات‌ها دل بست و با احیای آنها این سرزمین باستانی را از بی آبی و نابودی نجات داد یا به آخر خط رسیده‌ایم؟ کارشناسانی که ما با آنها گفتوگو کردیم هنوز امیدوارند و به قدرت اعجازگونه روش‌های اندیشمندانه و خلاقانه نیاکان‌مان برای نجات معتقدند.
احیای قنات به شرط بهره‌برداری محدود
محمد درویش، دبیر کرسی محیط‌زیست یونسکو به ما میگوید: قنات‌ها تجربه‌ای هستند که توانمندی خود را در تامین آب مورد نیاز از یک سو و جلوگیری از سیل خیزی و آسیب‌های ناشی از آن در این سرزمین ثابت کرده‌اند و ما می‌توانیم با احیای دوباره آنها کشورمان را از پیامدهای ناگوار برداشت‌های بی‌رویه آب‌های زیرزمینی نجات دهیم.
دست به دامان قنات
امید فروردین از کارشناسان حوزه آب و قنات است که طی 18 سال گذشته روی فعال سازی 380 رشته قنات کار کرده که 5درصد از این قنات ها کلا از حیز انتفاع و بهره‌وری خارج شده بودند و پس از مرمت و احیا دوباره آب و حیات در آنها جاری شده است. این کارشناس به ما میگوید قنات‌ها بناهایی صرفا تزئینی نیستند که امروز فقط بهره‌وری میراثی و گردشگری داشته باشند و هر کدام از آنها که به درستی مرمت شوند، دوباره در آنها آب جاری می‌شود. فروردین این را هم اضافه می‌کند که راه نجات سرزمین ما از خشکسالی، بازگشت به دامان قنات است و ما چاره‌ای نداریم جز این‌که به‌زودی به سمت استحصال آب از طریق قنات و بهره‌گیری از آن برای تولیدات کشاورزی و دامی برگردیم. این کارشناس هم معتقد است حجم آبی که از طریق قنات از دل زمین خارج می‌شود، بسیار کمتر از آبی است که از طریق پمپاژ چاه‌های عمیق بیرون می‌آید، اما باید از همان آب اندک قنات، حداکثر بهره‌وری و استفاده را برای رفع نیازهای کشور برد که البته این امر با به کارگیری روش‌های نوین تولید در گلخانه‌های صنعتی امکان‌پذیر خواهد بود. فروردین میگوید می‌توان قنات‌های ایران زمین را مرمت و فعال و وارد چرخه بهره‌وری کرد و از نظر سازه‌ای و مهندسی هیچ مشکلی در این مسیر نیست، اما سه عامل قنات‌های ایران را به سمت انزوا و مرگ سوق داده‌اند که برای آنها نمی‌توان کاری کرد؛ تصرف حریم قنات‌ها از طریق گسترش شهرها و ساخت شهرک‌های صنعتی و کارخانه‌ها، مرمت‌های غیراصولی و اشتباه توسط مقنی‌های ناوارد و مهندسان ناظر کارنابلد و اجرا نکردن نظام سنتی بهره‌برداری که باعث خشک شدن قنات می‌شود. این آخری دقیقا به این معناست که در نظام قنات پیش‌بینی شده بود خرج مرمت قنات (که بسیار هزینه‌بر است) از چه طریق تامین شود، حال آن‌که امروز این نظام اجرا نمی‌شود و وقتی هزینه‌ای در کار نباشد، قنات خودبه خود تخریب و نابود می‌شود. فروردین میگوید اگر وزارتخانه جهاد کشاورزی به جای صرف بودجه برای آبیاری تحت فشار، بودجه‌ای برای تاسیس گلخانه‌های مدرن تخصیص دهد و از طرفی آب این گلخانه ها را از قنات تامین کند، نه از چاه‌های عمیق ویرانگر، در بازه‌ای کوتاه هم شاهد افزایش تولید خواهیم بود و هم سفره‌های آب زیرزمینی احیا خواهند شد.
فاطمه مرادزاده - گروه ایران
