در نشست «شهریار و شعر آیینی» عنوان شد
شاعری برای شهریار، پروژه نبود
چهارمین نشست از سلسله نشستهای ویژه روز شعر و ادب فارسی در پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات دیروز با بررسی شعرهای آیینی شهریار برگزار شد.
به گزارش خبرنگار جامجم، در این نشست که به دبیری محمود اکرامیفر، شاعر و پژوهشگر برگزار شد، وی به تعریف آیین پرداخت و گفت: «آیین به امری ذهنی که عینی شده، تکرار شده و به صورت جمعی اجرا میگردد، گفته میشود. با این حساب به نظر میرسد تعریف خاصی که اخیرا کشفشده و به شعرهای مذهبی گفته میشود، شامل بسیاری از شعرهایی که شاعر آنها را برای دل خودش میگوید، قابل تطبیق نیست.»
وی با تشریح چهار مرحله تاریخی شعر آیینی در تاریخ ادبیات فارسی گفت: «این دورهها که شامل تببین در دوران شاعری چون کسایی مروزی، توصیف در دوران محتشم کاشانی، شعر عرفانی با نمونه مشخصی چون عمان سامانی و شعر اجتماعی آیینی با نمونه برجستهای چون شهریار است با یک سؤال و یک تحیر از سوی شاعر همراه است.»
اکرامیفر گفت: «شعر شهریار که میپرسد «علی ای همای رحمت، تو چه آیتی خدا را» نمونهای از همین تحیر شاعر در برابر بزرگان است که در همه این دورهها و نمونهها، شاعر خود به پاسخ دادن استفهامی که مطرح میکند، اقدام کرده است.»
در این برنامه اسماعیل امینی، شاعر و پژوهشگر ادبیات به بررسی نشانهها و ویژگیهای مذهبی در شعرهای ترکی شهریار پرداخت و گفت: «شهریار در شعر ترکی، شاعری است که دارای زبانی ویژه، تنوع قالبی و مضمونی و به لحاظ نظام زیباییشناسی متجدد است از این منظر میان شعرهای ترکی و فارسی او، تفاوت عمده ای وجود دارد، گویی با دو شاعر متفاوت روبهرو هستیم که در شعرهای ترکیاش متجدد و در شعرهای فارسیاش، سنتگرا است.
روشنفکران بخشهایی از زندگی مردم را حذف کردهاند
اسماعیلی با بیان اینکه روشنفکران بخشهایی از زندگی عادی و رایج مردم ایران را در آثارشان حذف کردهاند، گفت: «خیلی عجیب است که میبینیم شاعری 70سال شاعری کرده ولی در شعرهایش به تکیهکلامها، باورها و اصطلاحات زبان مردم که برگرفته از فرهنگ دینی مردم است، هیچ اشارهای نکرده است اما در شعر شهریار او رسوم معمول زندگی مردم را وارد شعر خود کرده است.»
وی دلیل سرودن شعرهای آیینی شهریار را نه به تکلف و نه به دلیل اثبات تدین او دانست و گفت: «این فرهنگ و نگاه دینی در وجود او جاری و ساری بود، چراکه او خود حافظ بخشهایی از قرآن، خطاط برخی از آیات آن و همچنین قاری آیات خدا بود و تکیهگاه او فرهنگ دینی است. او شعر دینی را به برای مناسبتها نمیگفت، بلکه او با آن حال و هوا بزرگ شده بود و این عقاید در حرف زدن، لحظات عاطفی خاص و هنگام شعر گفتنش متجلی میشد، او از جنس شاعرانی نبود که همه چیزهای ارزشمند را به مناسبتهای تقویمی و شعرهای دروغین تقلیل دادهاند.»
غلامرضا طریقی شاعر دیگری بود که در این مراسم گفت: «شهریار فقط در جاهای خاصی که شعر مذهبی گفته، شاعر مذهبی نیست بلکه در تمام شعرهایش شاعر مذهبی است.»
وی با اشاره به نمونههایی از شعر حیدربابا که در آن شاعر از اصطلاحات، تصاویر و کنایههای مذهبی استفاده کرده و در دل مخاطب به خوبی مینشیند، گفت: «شاید این شعر صد نظیره داشته باشد و بسیاری از شاعران با استفاده از ترفندهای شهریار و حتی با اغراق در آن، سعی کردهاند از این شعر تقلید کنند، ولی من حتی یک بیت از این نظیرهها را به یاد ندارم، چراکه تکتک این تصویرها و حسها، جزو ذات و باور شهریار شده بود و این تصویرها در حیدربابا عاطفهمند شده است ولی در شعرهای دیگران این ویژگی وجود ندارد.»
علی داوودی، شاعر و پژوهشگر دیگری بود که در این نشست با بررسی شعرهای شهریار از منظر تصویرهایی که از شب داده است، گفت: «شاعری برای شهریار پروژه نبود و او در شعر، بیتکلف و حتی سهلگیر است و به چیزی هم که میگفته، بسیار باور داشته است.»
آیا شعر شهریار، سرقتی بود؟
آرش شفاعی شاعر و روزنامهنگار در این نشست به شبهاتی که درباره شعر «علی ای همای رحمت» و تاثیرپذیری آن از شعر مفتون همدانی پرداخت و گفت: این شعرها بسیار به هم شبیهاند ولی از نظر متنی، شهریار شعری بسیار قدرتمندتر و محکمتر سروده است. اینکه درباره این شعر موضوع کپیرایت و سرقت ادبی مطرح میشود، باید با این توضیح همراه باشد که شهریار مانند استاد خود حافظ به موضوع تاثیرپذیری در شعر توجه میکرده است.
وی گفت: موضوع کپیرایت موضوعی مدرن و مربوط به دوران بعد از اختراع ماشین چاپ است که مولفان میتوانستند از یک اثر خود درآمد کسب کنند. در دوران پیشامدرن این دیدگاه در شعر وجود دارد که شاعر، اگر بتواند از تصویر، مضمون و قالب شعر شاعران دیگر به گونهای استفاده کند که از عهده آن برآید و شعر بهتری بگوید، آن شعر را مال خود کرده است. با همین نگاه است که حافظ به سراغ همه شاعران قدر قبل از خود رفته و بیتهای آنان را مال خود کرده است. شهریار هم با همین نگاه به شعر مفتون همدانی نزدیک شده و البته از عهده هم برآمده است.
وی با تشریح چهار مرحله تاریخی شعر آیینی در تاریخ ادبیات فارسی گفت: «این دورهها که شامل تببین در دوران شاعری چون کسایی مروزی، توصیف در دوران محتشم کاشانی، شعر عرفانی با نمونه مشخصی چون عمان سامانی و شعر اجتماعی آیینی با نمونه برجستهای چون شهریار است با یک سؤال و یک تحیر از سوی شاعر همراه است.»
اکرامیفر گفت: «شعر شهریار که میپرسد «علی ای همای رحمت، تو چه آیتی خدا را» نمونهای از همین تحیر شاعر در برابر بزرگان است که در همه این دورهها و نمونهها، شاعر خود به پاسخ دادن استفهامی که مطرح میکند، اقدام کرده است.»
در این برنامه اسماعیل امینی، شاعر و پژوهشگر ادبیات به بررسی نشانهها و ویژگیهای مذهبی در شعرهای ترکی شهریار پرداخت و گفت: «شهریار در شعر ترکی، شاعری است که دارای زبانی ویژه، تنوع قالبی و مضمونی و به لحاظ نظام زیباییشناسی متجدد است از این منظر میان شعرهای ترکی و فارسی او، تفاوت عمده ای وجود دارد، گویی با دو شاعر متفاوت روبهرو هستیم که در شعرهای ترکیاش متجدد و در شعرهای فارسیاش، سنتگرا است.
روشنفکران بخشهایی از زندگی مردم را حذف کردهاند
اسماعیلی با بیان اینکه روشنفکران بخشهایی از زندگی عادی و رایج مردم ایران را در آثارشان حذف کردهاند، گفت: «خیلی عجیب است که میبینیم شاعری 70سال شاعری کرده ولی در شعرهایش به تکیهکلامها، باورها و اصطلاحات زبان مردم که برگرفته از فرهنگ دینی مردم است، هیچ اشارهای نکرده است اما در شعر شهریار او رسوم معمول زندگی مردم را وارد شعر خود کرده است.»
وی دلیل سرودن شعرهای آیینی شهریار را نه به تکلف و نه به دلیل اثبات تدین او دانست و گفت: «این فرهنگ و نگاه دینی در وجود او جاری و ساری بود، چراکه او خود حافظ بخشهایی از قرآن، خطاط برخی از آیات آن و همچنین قاری آیات خدا بود و تکیهگاه او فرهنگ دینی است. او شعر دینی را به برای مناسبتها نمیگفت، بلکه او با آن حال و هوا بزرگ شده بود و این عقاید در حرف زدن، لحظات عاطفی خاص و هنگام شعر گفتنش متجلی میشد، او از جنس شاعرانی نبود که همه چیزهای ارزشمند را به مناسبتهای تقویمی و شعرهای دروغین تقلیل دادهاند.»
غلامرضا طریقی شاعر دیگری بود که در این مراسم گفت: «شهریار فقط در جاهای خاصی که شعر مذهبی گفته، شاعر مذهبی نیست بلکه در تمام شعرهایش شاعر مذهبی است.»
وی با اشاره به نمونههایی از شعر حیدربابا که در آن شاعر از اصطلاحات، تصاویر و کنایههای مذهبی استفاده کرده و در دل مخاطب به خوبی مینشیند، گفت: «شاید این شعر صد نظیره داشته باشد و بسیاری از شاعران با استفاده از ترفندهای شهریار و حتی با اغراق در آن، سعی کردهاند از این شعر تقلید کنند، ولی من حتی یک بیت از این نظیرهها را به یاد ندارم، چراکه تکتک این تصویرها و حسها، جزو ذات و باور شهریار شده بود و این تصویرها در حیدربابا عاطفهمند شده است ولی در شعرهای دیگران این ویژگی وجود ندارد.»
علی داوودی، شاعر و پژوهشگر دیگری بود که در این نشست با بررسی شعرهای شهریار از منظر تصویرهایی که از شب داده است، گفت: «شاعری برای شهریار پروژه نبود و او در شعر، بیتکلف و حتی سهلگیر است و به چیزی هم که میگفته، بسیار باور داشته است.»
آیا شعر شهریار، سرقتی بود؟
آرش شفاعی شاعر و روزنامهنگار در این نشست به شبهاتی که درباره شعر «علی ای همای رحمت» و تاثیرپذیری آن از شعر مفتون همدانی پرداخت و گفت: این شعرها بسیار به هم شبیهاند ولی از نظر متنی، شهریار شعری بسیار قدرتمندتر و محکمتر سروده است. اینکه درباره این شعر موضوع کپیرایت و سرقت ادبی مطرح میشود، باید با این توضیح همراه باشد که شهریار مانند استاد خود حافظ به موضوع تاثیرپذیری در شعر توجه میکرده است.
وی گفت: موضوع کپیرایت موضوعی مدرن و مربوط به دوران بعد از اختراع ماشین چاپ است که مولفان میتوانستند از یک اثر خود درآمد کسب کنند. در دوران پیشامدرن این دیدگاه در شعر وجود دارد که شاعر، اگر بتواند از تصویر، مضمون و قالب شعر شاعران دیگر به گونهای استفاده کند که از عهده آن برآید و شعر بهتری بگوید، آن شعر را مال خود کرده است. با همین نگاه است که حافظ به سراغ همه شاعران قدر قبل از خود رفته و بیتهای آنان را مال خود کرده است. شهریار هم با همین نگاه به شعر مفتون همدانی نزدیک شده و البته از عهده هم برآمده است.