ایران، درگیر فرونشست زمین
مدت‌هاست کارشناسان درباره پدیده خطرناکی در کشور به طور جدی هشدار می‌دهند. پدیده‌ای به نام «فرونشست زمین».
آن‌طور که عنوان شده، احتمال تخلیه بعضی مناطق بر اثر این پدیده وجود دارد و این در شرایطی است که هنوز هیچ سازمان، نهاد و مسئولی فرونشست زمین را جدی نگرفته و اراده‌ای برای جلوگیری از وقوع آن به چشم نمی‌خورد. در عمق فاجعه همین بس که یکی از اعضای هیأت علمی مرکز تحقیقات راه و شهرسازی اعلام کرده نزدیک به ۴۹درصد جمعیت کل کشور در معرض فرونشست زمین هستند و بیشترین خطر فرونشست متوجه تهران، خراسان رضوی و اصفهان است.
تقریبا تمام دشت‌های ایران که منابع آب زیرزمینی شیرین دارند، درگیر فرونشست هستند. 609 محدوده دشتی مطالعاتی بر پایه تقسیم‌بندی وزارت نیرو در کشور وجود دارد که نزدیک به 410 دشت آنها با پدیده فرونشست درگیرند، یعنی دوسوم دشت‌ها با چنین معضلی دست به گریبان هستند. با این حال این پدیده در دشت‌های مختلف هم به لحاظ نرخ و هم به لحاظ خطر و نیز میزان پهنه‌های درگیر یکسان نیست. در‌حال‌حاضر در استان کرمان نرخ فرونشست رقم بالایی است اما محدوده دشت اصفهان ـــ برخوار پرخطرترین دشت از نظر فرونشست معرفی شده، چراکه یک کلانشهر را تحت تأثیر خود قرار داده است.
به گفته کارشناسان در بحث فرونشست، به طور کلی با «خطر» و «ریسک خطر» مواجه هستیم.خوب است بدانیم فرونشست زمین به وقوع سیلاب‌های ویرانگر منجر می‌شود که وقوع این حوادث در استان گلستان نمونه بارز آن است. موضوعی که با مدیریت آب سیل‌ها و جمع‌آوری آنها می‌توان از وقوع فجایع محیط زیستی جلوگیری کرد و اجازه ندهد فرونشست زمین در این مناطق اتفاق بیفتند.
ساختمان‌ها در معرض آسیب شدید
عضو هیأت علمی مرکز تحقیقات راه و شهرسازی می‌گوید که نزدیک به ۴۹درصد جمعیت کل کشور در معرض فرونشست زمین هستند و بیشترین خطر متوجه تهران، خراسان رضوی و اصفهان است.
علی بیت‌اللهی با بیان این‌که بر اساس آخرین ارزیابی‌های صورت گرفته و تجمع تمام نقشه‌های موجود، مساحت تقریبی پهنه‌های فرونشستی کشور حدود 18میلیون و 500هزار هکتار برآورد می‌شود که تقریبا معادل 11درصد مساحت سرزمینی ایران است، می‌گوید: «تعداد جمعیت در معرض خطر فرونشست زمین در کشور حدود 39 میلیون نفر تخمین زده شده است. تعداد 380 شهر و 9200 روستا در معرض خطر این پدیده هستند که در برخی موارد مساحت کل شهرها و در برخی بخشی از محدوده‌های شهری در مناطق فرونشستی قرار گرفته‌اند.»
براساس آمار 1395 مرکز آمار ایران تعداد کل واحدهای مسکونی بدون اسکلت واقع در پهنه‌های فرونشستی زمین چهار میلیون و 240 هزار واحد برآورد شده که این ساختمان‌ها بر اثر نشست و به‌ویژه نشست‌های نامتقارن ظرفیت آسیب دیدگی بالاتری دارند. همچنین طبق آخرین آمار، در میان محدوده‌های واقع بر پهنه‌های با خطر بالای فرونشست زمین، شهرهای استان خراسان‌رضوی وضعیت نامطلوب‌تری نسبت به دیگر شهرها دارند. بعد از آن استان‌های تهران، اصفهان، یزد، کرمان و قم بیشترین تعداد واحدهای مسکونی بدون اسکلت را در پهنه‌های فرونشستی با خطر بالا دارند.
برداشت‌های بی‌برنامه
استان‌های در بردارنده پهنه‌های با خطر بالای فرونشست زمین به ترتیب گسترش اصفهان، تهران، کرمان، خراسان رضوی، البرز، فارس، یزد، همدان، مرکزی، چهارمحال و بختیاری، آذربایجان شرقی، زنجان، قم، اردبیل، کردستان، آذربایجان غربی، خراسان شمالی و کرمانشاه هستند. اصفهان با ۳۱ شهر واقع بر پهنه‌های باخطر بالای فرونشست زمین در ردیف اول از نظر سکونت‌گاه‌های شهری است که بیشترین زون فرونشست را دارد و بعد از آن استان‌های تهران با ۳۰شهر، کرمان با ۲۵ و خراسان‌رضوی با ۲۴ شهر رتبه‌های بعدی را از منظر این مخاطره به خود اختصاص داده‌اند. از نظر تعداد جمعیت شهری نیز استان‌های تهران، خراسان‌رضوی، اصفهان، البرز، کرمان و قم هرکدام با جمعیتی بالای یک میلیون نفر در ردیف استان‌های با ریسک جمعیتی بالای در معرض خطر فرونشست زمین قرار دارند. بر اساس استانداردهای جهانی کشورها مجاز هستند تا 10 درصد از آبخوان‌های خود برداشت کنند اما در کشور ما از 70 درصد آبخوان‌ها برداشت می‌شود. حالت بحران در آبخوان‌ها برداشت 40درصدی است که این آمار نشان می‌دهد در ایران حدود دو برابر بیشتر از حالت بحران از آبخوان‌هایش برداشت می‌شود.تغییر اقلیم نیز در این روند بی‌تاثیر نبوده و خشکسالی حاصل از تغییرات اقلیمی منجر به روی آوردن به برداشت بیشتر از آب‌های زیرزمینی، از بین رفتن پوشش خاک, نابودی پوشش گیاهی و در نتیجه افزایش نرخ فرونشست شده است. پربارشی متاثر از تغییر اقلیم نیز آسیب زننده است و سیل و فرسایش خاک را به همراه دارد.به گفته دکتر سید امین صیاحتی، زمانی که مرگ آبخوان اتفاق می‌افتد دیگر بازگشتی برای آن وجود ندارد و آن منطقه با مرگ طبیعی مواجه خواهد شد. این کارشناس محیط زیست ادامه می‌دهد: «مرگ طبیعی به این معنی که دیگر هیچ موجودی به هیچ نحو قادر به حیات در آن منطقه نیست. هنوز هیچ‌کدام از دشت‌ها به طور صد درصد دچار مرگ آبخوان نشده‌اند اما با ادامه این روند قطعا در زمان نزدیک شاهد این اتفاق در ایران خواهیم بود.»
سیداحمد هاشمی اشکا - گروه ایران
تقریبا تمام دشت‌های ایران که منابع آب زیرزمینی شیرین دارند، درگیر فرونشست هستند. 609 محدوده دشتی مطالعاتی بر پایه تقسیم‌بندی وزارت نیرو در کشور وجود دارد که نزدیک به 410 دشت آنها با پدیده فرونشست درگیرند، یعنی دوسوم دشت‌ها با چنین معضلی دست به گریبان هستند. با این حال این پدیده در دشت‌های مختلف هم به لحاظ نرخ و هم به لحاظ خطر و نیز میزان پهنه‌های درگیر یکسان نیست. در‌حال‌حاضر در استان کرمان نرخ فرونشست رقم بالایی است اما محدوده دشت اصفهان ـــ برخوار پرخطرترین دشت از نظر فرونشست معرفی شده، چراکه یک کلانشهر را تحت تأثیر خود قرار داده است.
به گفته کارشناسان در بحث فرونشست، به طور کلی با «خطر» و «ریسک خطر» مواجه هستیم.خوب است بدانیم فرونشست زمین به وقوع سیلاب‌های ویرانگر منجر می‌شود که وقوع این حوادث در استان گلستان نمونه بارز آن است. موضوعی که با مدیریت آب سیل‌ها و جمع‌آوری آنها می‌توان از وقوع فجایع محیط زیستی جلوگیری کرد و اجازه ندهد فرونشست زمین در این مناطق اتفاق بیفتند.
ساختمان‌ها در معرض آسیب شدید
عضو هیأت علمی مرکز تحقیقات راه و شهرسازی می‌گوید که نزدیک به ۴۹درصد جمعیت کل کشور در معرض فرونشست زمین هستند و بیشترین خطر متوجه تهران، خراسان رضوی و اصفهان است.
علی بیت‌اللهی با بیان این‌که بر اساس آخرین ارزیابی‌های صورت گرفته و تجمع تمام نقشه‌های موجود، مساحت تقریبی پهنه‌های فرونشستی کشور حدود 18میلیون و 500هزار هکتار برآورد می‌شود که تقریبا معادل 11درصد مساحت سرزمینی ایران است، می‌گوید: «تعداد جمعیت در معرض خطر فرونشست زمین در کشور حدود 39 میلیون نفر تخمین زده شده است. تعداد 380 شهر و 9200 روستا در معرض خطر این پدیده هستند که در برخی موارد مساحت کل شهرها و در برخی بخشی از محدوده‌های شهری در مناطق فرونشستی قرار گرفته‌اند.»
براساس آمار 1395 مرکز آمار ایران تعداد کل واحدهای مسکونی بدون اسکلت واقع در پهنه‌های فرونشستی زمین چهار میلیون و 240 هزار واحد برآورد شده که این ساختمان‌ها بر اثر نشست و به‌ویژه نشست‌های نامتقارن ظرفیت آسیب دیدگی بالاتری دارند. همچنین طبق آخرین آمار، در میان محدوده‌های واقع بر پهنه‌های با خطر بالای فرونشست زمین، شهرهای استان خراسان‌رضوی وضعیت نامطلوب‌تری نسبت به دیگر شهرها دارند. بعد از آن استان‌های تهران، اصفهان، یزد، کرمان و قم بیشترین تعداد واحدهای مسکونی بدون اسکلت را در پهنه‌های فرونشستی با خطر بالا دارند.
برداشت‌های بی‌برنامه
استان‌های در بردارنده پهنه‌های با خطر بالای فرونشست زمین به ترتیب گسترش اصفهان، تهران، کرمان، خراسان رضوی، البرز، فارس، یزد، همدان، مرکزی، چهارمحال و بختیاری، آذربایجان شرقی، زنجان، قم، اردبیل، کردستان، آذربایجان غربی، خراسان شمالی و کرمانشاه هستند. اصفهان با ۳۱ شهر واقع بر پهنه‌های باخطر بالای فرونشست زمین در ردیف اول از نظر سکونت‌گاه‌های شهری است که بیشترین زون فرونشست را دارد و بعد از آن استان‌های تهران با ۳۰شهر، کرمان با ۲۵ و خراسان‌رضوی با ۲۴ شهر رتبه‌های بعدی را از منظر این مخاطره به خود اختصاص داده‌اند. از نظر تعداد جمعیت شهری نیز استان‌های تهران، خراسان‌رضوی، اصفهان، البرز، کرمان و قم هرکدام با جمعیتی بالای یک میلیون نفر در ردیف استان‌های با ریسک جمعیتی بالای در معرض خطر فرونشست زمین قرار دارند. بر اساس استانداردهای جهانی کشورها مجاز هستند تا 10 درصد از آبخوان‌های خود برداشت کنند اما در کشور ما از 70 درصد آبخوان‌ها برداشت می‌شود. حالت بحران در آبخوان‌ها برداشت 40درصدی است که این آمار نشان می‌دهد در ایران حدود دو برابر بیشتر از حالت بحران از آبخوان‌هایش برداشت می‌شود.تغییر اقلیم نیز در این روند بی‌تاثیر نبوده و خشکسالی حاصل از تغییرات اقلیمی منجر به روی آوردن به برداشت بیشتر از آب‌های زیرزمینی، از بین رفتن پوشش خاک, نابودی پوشش گیاهی و در نتیجه افزایش نرخ فرونشست شده است. پربارشی متاثر از تغییر اقلیم نیز آسیب زننده است و سیل و فرسایش خاک را به همراه دارد.به گفته دکتر سید امین صیاحتی، زمانی که مرگ آبخوان اتفاق می‌افتد دیگر بازگشتی برای آن وجود ندارد و آن منطقه با مرگ طبیعی مواجه خواهد شد. این کارشناس محیط زیست ادامه می‌دهد: «مرگ طبیعی به این معنی که دیگر هیچ موجودی به هیچ نحو قادر به حیات در آن منطقه نیست. هنوز هیچ‌کدام از دشت‌ها به طور صد درصد دچار مرگ آبخوان نشده‌اند اما با ادامه این روند قطعا در زمان نزدیک شاهد این اتفاق در ایران خواهیم بود.»
سیداحمد هاشمی اشکا - گروه ایران
