گفت‌وگو با علی دهباشی و دکتر مهدی محقق در سالروز درگذشت دکتر محمد معین
فردوسی معاصر
40 سال قبل در چنین روزی دکتر محمد معین از دنیا رفت. در سن 53 سالگی! پنج سال از این عمر کوتاه را در کما به‌سر برد. 9 آذر سال 45 پس از بازگشت از ترکیه در دفتر گروه زبان و ادبیات فارسی، سکته کرد و تا پایان عمر در کما بود. دکتر معین در 13 تیر سال 50 در بیمارستان فیروزگر از دنیا رفت. حالا بعد از 40 سال که از درگذشت این استاد زبان فارسی می‌گذرد، اهل اندیشه و پژوهشگران و دوستداران زبان فارسی می‌گویند اگر اجل به او فرصت می‌داد، او که همه دغدغه‌اش حفظ و اشاعه زبان فارسی بود، می‌توانست کارهای بزرگ‌تری انجام دهد. هر چند لغت‌نامه‌ای که او گردآوری کرده و منتشر شده برای همیشه در تاریخ زبان و ادبیات فارسی زنده خواهد ماند و یکی از حافظان این زبان خواهد بود.
همه ما حداقل یک جلد از فرهنگ معین را در خانه داریم و در زمان تحصیل حتما بارها آن را ورق زده‌ایم. نام این فرهنگ را در شناسنامه کتاب‌های فارسی دوران مدرسه هم دیده‌ایم. معلمان هم برایمان گفته‌اند که دکتر معین آدم مهمی است چون بخشی از دانش ما از اطلاعاتی است که او در فرهنگ معین جمع‌آوری کرده یا در دیگر تالیفاتش نوشته. اما راستش را بخواهید هیچ‌کس و هیچ معلمی به ما درباره زندگی شخصی او و این‌که چگونه وقتش را برنامه‌ریزی کرد تا این همه لغت را گرد آورد، چیزی نگفته. این که او متولد رشت بوده و پدرش، شیخ ابوالقاسم از روحانیون این شهر بوده هم کسی چیزی به ما نگفته. این که دکتر معین مورد اعتماد دهخدا بوده و او وصیت می‌کند که بعد از فوتش کارهای لغت‌نامه‌اش را دکتر معین انجام دهد هم معلم‌ها به ما نگفته‌اند. درباره نیما یوشیج زیاد خوانده و شنیدهایم اما این که در آن دوره که اهالی فرهنگ همه یکدیگر را می‌شناختند و با هم حشر و نشر داشته‌اند، نیما یوشیج وصیت می‌کند فقط دکتر معین اجازه دارد آثار او را نشر دهد را کمتر شنیدهایم. این که یک محقق و نویسنده که به اصطلاح وقت سرخاراندن ندارد، چنین بتواند اعتماد اهل فرهنگ و شاعر نوگرا و حساسی مانند نیما یوشیج را جلب کند هم از آن اطلاعاتی است که کمتر درباره آن صحبت شده است. دکتر معین چهار فرزند دارد که مهدخت، فرزند ارشد ایشان است. دیروز به او تلفن کردم تا درباره پدرش برایمان بگوید، در جواب گفت: «دوباره سالگرد فوت بابا شد و شما رسانه‌ای‌ها مدام تلفن می‌کنید، چرا زودتر برنامه‌ریزی نمی‌کنید؟ من وسواس و حساسیتم را از پدر به ارث برده‌ام و با عجله نمی‌توانم به سؤالات شما جواب بدهم. هر کاری دقت و زمان می‌خواهد...» گفتم حتی درباره پدر هم باید فکر کنید؟ گفت: «بله. نمی‌شود درباره ایشان فی‌البداهه صحبت کرد.» وقتی گفتم با آقای علی دهباشی صحبت کرد‌ه‌ام و او شماره شما را به من داده، شماره دکتر مهدی محقق را به من داد و گفت ایشان استاد دانشگاه تهران هستند و می‌توانند درباره پدر صحبت کنند.
علی دهباشی: همه به او اعتماد داشتند
دهباشی، مدیرمسؤول مجله بخارا چندین سال به‌مناسبت سالروز درگذشت دکتر معین برنامه‌ای با عنوان شب دکتر معین را برگزار و از اندیشمندان و اعضای خانواده دکتر دعوت کرده تا درباره او صحبت کنند. دهباشی که به گردن فرهنگ و هنر ایران حق زیادی دارد یکی از علاقه‌مندان دکتر معین است. او درباره استاد معین می‌گوید: متعلق به نسلی است که زبان فارسی و فرهنگ ایرانی دغدغه‌اش بود و همه تلاش خود را کرد تا زبان فارسی را حفظ کند. اگر قرار باشد از انسان‌های معاصر یکی را معرفی کنیم که عشق به زبان فارسی را از حرف به عمل تبدیل کرد، دکتر معین در صدر قرار دارد. برای همین می‌تواند الگویی برای همه دغدغه‌مندان زبان فارسی و فرهنگ ایرانی باشد. عمر زیادی نکرد اما همین سال‌های اندک را هم وقف فرهنگ ایرانی کرد. رنج زیادی برد اما کارش آن‌قدر بزرگ و گسترده است که به این همه رنج می‌ارزد. میراث بزرگی به‌جا گذاشت که در طول تاریخ خواهد ماند. تصور کنید که بزرگانی چون دهخدا و معین، لغت‌نامه گردآوری نمی‌کردند، حتما ما با مشکلات زیادی روبه‌رو می‌شدیم. این بزرگان گنجینه‌هایی هستند که لازم است به نسل امروز و آینده معرفی شوند. وظیفه همه رسانه‌هاست که درباره آنها بنویسند و جوان‌ها را تشویق کنند که راه او را ادامه دهند. تحقیق کنند و پژوهش را به اصل زندگی خود تبدیل کنند. اما واقعیت این است که ما در حق همه بزرگان ایران کوتاهی می‌کنیم همچنین درباره دکتر معین. می‌پرسید چه ویژگی‌ای باعث شد نیما یوشیج به او اعتماد کند و نشر آثارش را به استاد معین بسپارد؟ در جواب می‌گویم چون دکتر با رفتار عملی خود درستکاری‌اش را ثابت کرده بود. عشق به ایران و زبان فارسی را ثابت کرده بود و همین باعث شد همه به او اعتماد کنند.
دکتر مهدی محقق: روش کارش علمی بود
آنچه دکتر معین را بارز می‌کند، سختکوشی او در گردآوری لغات فارسی بود. ایشان تسلط زیادی بر لغات فارسی داشت. این تسلط را می‌توان در فرهنگ لغات ایشان و در حواشی‌ای که بر کتاب برهان قاطع نوشته، دید. مهم است که بدانیم استاد معین به گویش‌های ایران و زبان‌های باستانی هم مسلط بوده؛ زبان‌هایی مانند پهلوی و دیگر زبان‌های باستانی. برای همین است وقتی در فرهنگ لغات معنی کلمه‌ای را نوشته، ریشه گویشی و باستانی آن را هم ذکر کرده؛ به‌خصوص اگر آن کلمه در گویش طبری، مازندرانی و گیلکی ریشه‌ای داشته است.
دکتر معین با گردآوری لغات در اصل زبان فارسی را گسترش داده و این یکی از موثرترین راه‌ها برای حفظ زبان فارسی است که کمتر لغات بیگانه به آن ورود کرده و به آن آسیب بزند. ایشان از پیشروان حفظ و گسترش زبان فارسی بود. اگر قرن‌ها قبل فردوسی با خلق شاهنامه در قالب شعر، زبان فارسی را حفظ کرد و به امروز رساند و آیندگان نیز آن را خواهند خواند، شخصیت‌هایی مانند دکتر معین هم با گردآوری لغات فارسی، همان کار فردوسی را در قالب دیگر انجام داده است.کوشش هر دو احترام‌برانگیز و قابل ستایش است.کار دکتر معین از یک‌جهت دیگر هم قابل تامل است و آن روش علمی است که برای گردآوری و نوشتن لغات از آن استفاده کردند. همین دقت و نگرش علمی در روش تحقیق بود که دهخدا را بر آن داشت تا کارهای مؤسسه‌اش را بعد از خودش به استاد معین بسپارد. اگر نیما یوشیج به او اعتماد کرد به این دلیل بود که دیده بود و باور داشت که دکتر معین در کارش جدی است و از روش‌های علمی استفاده می‌کند و مهم‌تر این که صادق است و می‌توان با خیال راحت به او اعتماد کرد چون ثابت کرده برای به نتیجه رساندن کارهایی که به او سپرده می‌شود، سنگ‌تمام می‌گذارد.
همه ما حداقل یک جلد از فرهنگ معین را در خانه داریم و در زمان تحصیل حتما بارها آن را ورق زده‌ایم. نام این فرهنگ را در شناسنامه کتاب‌های فارسی دوران مدرسه هم دیده‌ایم. معلمان هم برایمان گفته‌اند که دکتر معین آدم مهمی است چون بخشی از دانش ما از اطلاعاتی است که او در فرهنگ معین جمع‌آوری کرده یا در دیگر تالیفاتش نوشته. اما راستش را بخواهید هیچ‌کس و هیچ معلمی به ما درباره زندگی شخصی او و این‌که چگونه وقتش را برنامه‌ریزی کرد تا این همه لغت را گرد آورد، چیزی نگفته. این که او متولد رشت بوده و پدرش، شیخ ابوالقاسم از روحانیون این شهر بوده هم کسی چیزی به ما نگفته. این که دکتر معین مورد اعتماد دهخدا بوده و او وصیت می‌کند که بعد از فوتش کارهای لغت‌نامه‌اش را دکتر معین انجام دهد هم معلم‌ها به ما نگفته‌اند. درباره نیما یوشیج زیاد خوانده و شنیدهایم اما این که در آن دوره که اهالی فرهنگ همه یکدیگر را می‌شناختند و با هم حشر و نشر داشته‌اند، نیما یوشیج وصیت می‌کند فقط دکتر معین اجازه دارد آثار او را نشر دهد را کمتر شنیدهایم. این که یک محقق و نویسنده که به اصطلاح وقت سرخاراندن ندارد، چنین بتواند اعتماد اهل فرهنگ و شاعر نوگرا و حساسی مانند نیما یوشیج را جلب کند هم از آن اطلاعاتی است که کمتر درباره آن صحبت شده است. دکتر معین چهار فرزند دارد که مهدخت، فرزند ارشد ایشان است. دیروز به او تلفن کردم تا درباره پدرش برایمان بگوید، در جواب گفت: «دوباره سالگرد فوت بابا شد و شما رسانه‌ای‌ها مدام تلفن می‌کنید، چرا زودتر برنامه‌ریزی نمی‌کنید؟ من وسواس و حساسیتم را از پدر به ارث برده‌ام و با عجله نمی‌توانم به سؤالات شما جواب بدهم. هر کاری دقت و زمان می‌خواهد...» گفتم حتی درباره پدر هم باید فکر کنید؟ گفت: «بله. نمی‌شود درباره ایشان فی‌البداهه صحبت کرد.» وقتی گفتم با آقای علی دهباشی صحبت کرد‌ه‌ام و او شماره شما را به من داده، شماره دکتر مهدی محقق را به من داد و گفت ایشان استاد دانشگاه تهران هستند و می‌توانند درباره پدر صحبت کنند.
علی دهباشی: همه به او اعتماد داشتند
دهباشی، مدیرمسؤول مجله بخارا چندین سال به‌مناسبت سالروز درگذشت دکتر معین برنامه‌ای با عنوان شب دکتر معین را برگزار و از اندیشمندان و اعضای خانواده دکتر دعوت کرده تا درباره او صحبت کنند. دهباشی که به گردن فرهنگ و هنر ایران حق زیادی دارد یکی از علاقه‌مندان دکتر معین است. او درباره استاد معین می‌گوید: متعلق به نسلی است که زبان فارسی و فرهنگ ایرانی دغدغه‌اش بود و همه تلاش خود را کرد تا زبان فارسی را حفظ کند. اگر قرار باشد از انسان‌های معاصر یکی را معرفی کنیم که عشق به زبان فارسی را از حرف به عمل تبدیل کرد، دکتر معین در صدر قرار دارد. برای همین می‌تواند الگویی برای همه دغدغه‌مندان زبان فارسی و فرهنگ ایرانی باشد. عمر زیادی نکرد اما همین سال‌های اندک را هم وقف فرهنگ ایرانی کرد. رنج زیادی برد اما کارش آن‌قدر بزرگ و گسترده است که به این همه رنج می‌ارزد. میراث بزرگی به‌جا گذاشت که در طول تاریخ خواهد ماند. تصور کنید که بزرگانی چون دهخدا و معین، لغت‌نامه گردآوری نمی‌کردند، حتما ما با مشکلات زیادی روبه‌رو می‌شدیم. این بزرگان گنجینه‌هایی هستند که لازم است به نسل امروز و آینده معرفی شوند. وظیفه همه رسانه‌هاست که درباره آنها بنویسند و جوان‌ها را تشویق کنند که راه او را ادامه دهند. تحقیق کنند و پژوهش را به اصل زندگی خود تبدیل کنند. اما واقعیت این است که ما در حق همه بزرگان ایران کوتاهی می‌کنیم همچنین درباره دکتر معین. می‌پرسید چه ویژگی‌ای باعث شد نیما یوشیج به او اعتماد کند و نشر آثارش را به استاد معین بسپارد؟ در جواب می‌گویم چون دکتر با رفتار عملی خود درستکاری‌اش را ثابت کرده بود. عشق به ایران و زبان فارسی را ثابت کرده بود و همین باعث شد همه به او اعتماد کنند.
دکتر مهدی محقق: روش کارش علمی بود
آنچه دکتر معین را بارز می‌کند، سختکوشی او در گردآوری لغات فارسی بود. ایشان تسلط زیادی بر لغات فارسی داشت. این تسلط را می‌توان در فرهنگ لغات ایشان و در حواشی‌ای که بر کتاب برهان قاطع نوشته، دید. مهم است که بدانیم استاد معین به گویش‌های ایران و زبان‌های باستانی هم مسلط بوده؛ زبان‌هایی مانند پهلوی و دیگر زبان‌های باستانی. برای همین است وقتی در فرهنگ لغات معنی کلمه‌ای را نوشته، ریشه گویشی و باستانی آن را هم ذکر کرده؛ به‌خصوص اگر آن کلمه در گویش طبری، مازندرانی و گیلکی ریشه‌ای داشته است.
دکتر معین با گردآوری لغات در اصل زبان فارسی را گسترش داده و این یکی از موثرترین راه‌ها برای حفظ زبان فارسی است که کمتر لغات بیگانه به آن ورود کرده و به آن آسیب بزند. ایشان از پیشروان حفظ و گسترش زبان فارسی بود. اگر قرن‌ها قبل فردوسی با خلق شاهنامه در قالب شعر، زبان فارسی را حفظ کرد و به امروز رساند و آیندگان نیز آن را خواهند خواند، شخصیت‌هایی مانند دکتر معین هم با گردآوری لغات فارسی، همان کار فردوسی را در قالب دیگر انجام داده است.کوشش هر دو احترام‌برانگیز و قابل ستایش است.کار دکتر معین از یک‌جهت دیگر هم قابل تامل است و آن روش علمی است که برای گردآوری و نوشتن لغات از آن استفاده کردند. همین دقت و نگرش علمی در روش تحقیق بود که دهخدا را بر آن داشت تا کارهای مؤسسه‌اش را بعد از خودش به استاد معین بسپارد. اگر نیما یوشیج به او اعتماد کرد به این دلیل بود که دیده بود و باور داشت که دکتر معین در کارش جدی است و از روش‌های علمی استفاده می‌کند و مهم‌تر این که صادق است و می‌توان با خیال راحت به او اعتماد کرد چون ثابت کرده برای به نتیجه رساندن کارهایی که به او سپرده می‌شود، سنگ‌تمام می‌گذارد.
