مصائب مستندسازی حیات وحش در گفت‌و‌گو با فتح‌ا... امیری
سرما و گرما و حمله عقرب‌ها!
مستندسازی یکی از گونه‌های سخت اما جذاب فیلمسازی است که طرفداران بسیاری هم دارد؛ به‌خصوص مستندهای حیات‌وحش که برای مخاطبان دیدنی و برای مستندساز، گونه بسیار جذابی است. گرچه با سختی‌های بسیاری نیز همراه است و ممکن است مستندساز چند سال از زندگی‌اش را صرف ساخت یک اثر کند. با این حال نتیجه‌ای که حاصل می‌شود، مورد اقبال مخاطبان گسترده‌ای قرار می‌گیرد. فتح‌ا... امیری یکی از همین مستندسازان با‌انگیزه‌ای است که سال‌های بسیاری را صرف این کار کرده و در حوزه حیات‌وحش آثار ماندگاری را ساخته که برگزیده چند جشنواره نیز شده است. ازجمله مستندهای «در گرداب انقراض»، «غروب خجیر»، «در جست‌وجوی پلنگ ایرانی»، «محیط‌بان و پلنگ»، «در قلمرو افعی دم‌عنکبوتی»، «تنهاوش»، «حیات در رگ‌های سرد»، «خزندگان ایرانی» و... . وی مدتی است عنوان مشاور مدیر شبکه مستند در تولید مستندهای حیات‌وحش را نیز دریافت کرده است. با او درباره مستندهایی که ساخته و ویژگی‌های این‌گونه از فیلمسازی گفت‌و‌گویی داشتیم که به نکات مهمی اشاره کرد. اگر به تماشای مستند حیات‌وحش علاقه داشته و دوست دارید در این زمینه اطلاعات بیشتری پیدا کنید، می‌توانید در این گفت‌و‌گو همراه ما باشید.
ساخت مستند حیات‌وحش به نسبت مستندهای دیگر و به‌خصوص مستندهای اجتماعی کار سخت و زمانبری است و به همین دلیل کمتر مستندسازی به سمت ساخت این دست کارها می‌رود. چطور شد شما سراغ این سوژه رفتید؟
من اولین فیلم‌هایی را که اوایل دهه 80 ساختم، بر‌اساس علاقه شخصی‌ام بود؛ یعنی نمی‌خواستم مستندساز شوم اما به‌قدری به این حوزه علاقه‌مند شدم که تا به امروز ادامه دادم و مستندهای حیات‌وحش برایم جدی شد. یعنی در ابتدا حیات‌وحش را دوست داشتم و بعد به مستندسازی در این حوزه علاقه‌مند شدم.
شما چند مستند درباره یوزپلنگ و پلنگ ایرانی ساختید که جزو کارهای برتر این حوزه است؛ ازجمله «در جست‌وجوی پلنگ ایرانی» و «در گرداب انقراض» و می‌دانم که برای ساخت هر‌کدام زمان بسیاری را صرف این کار کردید. درباره روند ساخت این آثار توضیح می‌دهید؟
در آن دوران ساخت فیلم‌های مستند حیات‌وحش خیلی زمان می‌برد و طول می‌کشید. البته در ایران اصولا ساخت مستند حیات وحش کار سخت و زمانبری است اما وقتی به کاری علاقه داشته باشید قطعا برایش صبوری می‌کنید تا نتیجه خوبی حاصل شود.
از آنجا که ممکن است شما به همه مناطقی که برای فیلم‌های مستند می‌روید تسلط و شناخت کافی نداشته باشید، معمولا برای ساخت مستندهایی از این دست صرفا با تیم خودتان راهی مناطق مختلف می‌شدید یا این‌که حضور یک محیط‌بان در کنار شما الزامی است؟
محیط بانان نباشند که ما اصلا نمی‌توانیم در مناطق مختلف پلنگ و یوزپلنگ پیدا کنیم و از آنها فیلم بسازیم. بنابراین به‌نظر من بدون حضور محیط‌بان کار کردن، وقت تلف کردن است.
شما برای ساخت یک مستند قطعا زمان بسیاری را صرف این کار می‌کنید و ممکن است شب‌های متوالی را در منطقه خاصی سپری کنید. تا به‌حال با مشکلی ازجمله حمله حیوانات وحشی مواجه نشده‌اید؟
معمولا چهار سال زمان صرف ساخت فیلم‌های اصلی که زمانبر بوده، کرده‌ایم. به هر حال ممکن است با مسائلی روبه‌رو شویم اما هیچ‌وقت نگران نمی‌شویم. البته اتفاقات غیرمنتظره هم هست. مثلا این‌که تا به‌حال عقرب دو بار تصویربردار ما را نیش زده است. یکی دو بار هم در تاریکی شب در بیابان راهمان را گم کردیم. چون محیط‌بانان که همیشه همراه ما نیستند. گاهی پیش آمده که محیط‌بانان کار دارند و درگیر شکارچیان غیرقانونی هستند و نمی‌توانند ما را همراهی کنند. گرچه ترجیح ما این است که آنها حضور داشته باشند اما مساله‌ای که در این میان ما را بیشتر آزار می‌دهد، این است که ممکن است حدود 10 روز از سفرمان بگذرد اما یک حیوان هم نبینیم و این به‌شدت آزارمان می‌دهد و خسته‌کننده است وگرنه گرما و سرما خیلی آزاردهنده نیست. البته ما برای مستند «حیات در رگ‌های سرد» در گرمای شدید دهلران کار می‌کردیم و از ترس این‌که ماشین پنچر نشود، مجبور شدیم ساعت‌ها زیر سایه یک درخت منتظر بمانیم. خاطرم هست پژوهشگری که همراه ما بود با دماسنج به ما گفت که دمای سطح زمین 67 درجه است و هوا حدود ۵۲ درجه. یا این‌که در مناطق سردی کار می‌کردیم که مژه‌هایمان یخ می‌زد و نمی‌توانستیم پلک بزنیم.
به هر‌حال وقتی وارد منطقه بکری می‌شوید که برای حیات‌وحش غریبه محسوب می‌شوید و ممکن است آنها با حضور شما احساس خطر کرده و به شما حمله کنند، راه‌های دفاع از خودتان را آموزش دیده‌اید که برای خودتان و گروه‌تان مشکلی پیش نیاید؟
ما تا به‌حال با حمله هیچ حیوان وحشی‌ای روبه‌رو نشدیم. چون با ما کاری ندارند و از دوستان ما هستند (می‌خندد) و در طول این سال‌ها هیچ‌وقت به ما حمله نکردند. من فکر می‌کنم حیوانات به‌شدت باهوش هستند و حس قوی دارند و متوجه می‌شوند ما برای آزار و اذیت آنها وارد منطقه زندگی‌شان نشده‌ایم.
به‌عنوان کسی که به این حرفه و حوزه حیات‌وحش علاقه دارید و فعالیت‌های بسیاری در این زمینه داشته‌اید، فکر می‌کنید حیات‌وحش ایران چقدر جای کار برای مستندسازان دارد و هنوز هم می‌توان مستندهای بسیاری در این حوزه ساخت؟
ما تنوع زیستی بسیار بالایی در کشور داریم که اگر 100 سال دیگر هم در این حوزه کار کنیم هنوز هیچی نساخته‌ایم. مثلا تنوع زیستی پرنده‌های ایران بالای 560 گونه است که تقریبا معادل کل قاره اروپاست یا تنوع گربه‌سانان ما معادل کل آفریقاست. اما از آنجا که کار مستندسازی حیات‌وحش در ایران کار سختی است، به همین دلیل کمتر کسی رغبت می‌کند در این حوزه فیلم بسازد اما من دوست دارم همه جای ایران کار کنم.
شما سمت جدیدی در شبکه مستند دارید و خودتان هم در این حوزه فعالیت می‌کنید و با مشکلاتش آشنا هستید، تلاش می‌کنید چه شرایطی را برای مستندسازان جوان در شبکه مهیا کنید تا با موانع کمتری مواجه شوند و در حوزه حیات‌وحش هم فعالیت بیشتری داشته باشند؟
البته به شبکه بستگی دارد، چون من صرفا مشاور هستم اما باید از جوانان این حوزه حمایت شود تا تعداد مستندسازان بیشتر شود و روی جاهایی که کار نشده یا کمتر کار شده تمرکز کنند. نکته بعدی این‌که روی مستندهایی که سوژه قوی‌تری دارند و از این شبکه پخش می‌شوند، تاکید کنیم که کیفیت بالاتری داشته باشند تا بتوانند آن را در بخش بین‌المللی ارائه بدهند که برای سازمان و مستندسازان هم دستاوردی داشته باشد؛ چون برای فیلم‌های من این اتفاق افتاده و فکر نمی‌کنم چیز دور از دسترسی باشد.
لزوم آموزش مردم در برخورد با حیات‌وحش
فتح ا... امیری در پاسخ به این سؤال که آیا به این موضوع هم فکر کرده‌اید مستندهایی بسازید که روش برخورد مردم و به‌خصوص روستاییان و کشاورزان را با حیوانات وحشی آموزش بدهد؟ چون این اواخر خبر از دست دادن چند حیوان کمیاب رسانه‌ای شد؛ مثل آن خرس یا پلنگی که از بین رفت، می‌گوید: ما مجموعه‌ای را در دست تولید داریم که در 15 دقیقه پخش می‌شود اما تعداد قسمت‌هایش زیاد است و تقریبا با این حال و هوا ساخته می‌شود اما تلاش می‌کنیم در این حوزه کارهای بیشتری ساخته شود.
زینب علیپور طهرانی - گروه رسانه
من اولین فیلم‌هایی را که اوایل دهه 80 ساختم، بر‌اساس علاقه شخصی‌ام بود؛ یعنی نمی‌خواستم مستندساز شوم اما به‌قدری به این حوزه علاقه‌مند شدم که تا به امروز ادامه دادم و مستندهای حیات‌وحش برایم جدی شد. یعنی در ابتدا حیات‌وحش را دوست داشتم و بعد به مستندسازی در این حوزه علاقه‌مند شدم.
شما چند مستند درباره یوزپلنگ و پلنگ ایرانی ساختید که جزو کارهای برتر این حوزه است؛ ازجمله «در جست‌وجوی پلنگ ایرانی» و «در گرداب انقراض» و می‌دانم که برای ساخت هر‌کدام زمان بسیاری را صرف این کار کردید. درباره روند ساخت این آثار توضیح می‌دهید؟
در آن دوران ساخت فیلم‌های مستند حیات‌وحش خیلی زمان می‌برد و طول می‌کشید. البته در ایران اصولا ساخت مستند حیات وحش کار سخت و زمانبری است اما وقتی به کاری علاقه داشته باشید قطعا برایش صبوری می‌کنید تا نتیجه خوبی حاصل شود.
از آنجا که ممکن است شما به همه مناطقی که برای فیلم‌های مستند می‌روید تسلط و شناخت کافی نداشته باشید، معمولا برای ساخت مستندهایی از این دست صرفا با تیم خودتان راهی مناطق مختلف می‌شدید یا این‌که حضور یک محیط‌بان در کنار شما الزامی است؟
محیط بانان نباشند که ما اصلا نمی‌توانیم در مناطق مختلف پلنگ و یوزپلنگ پیدا کنیم و از آنها فیلم بسازیم. بنابراین به‌نظر من بدون حضور محیط‌بان کار کردن، وقت تلف کردن است.
شما برای ساخت یک مستند قطعا زمان بسیاری را صرف این کار می‌کنید و ممکن است شب‌های متوالی را در منطقه خاصی سپری کنید. تا به‌حال با مشکلی ازجمله حمله حیوانات وحشی مواجه نشده‌اید؟
معمولا چهار سال زمان صرف ساخت فیلم‌های اصلی که زمانبر بوده، کرده‌ایم. به هر حال ممکن است با مسائلی روبه‌رو شویم اما هیچ‌وقت نگران نمی‌شویم. البته اتفاقات غیرمنتظره هم هست. مثلا این‌که تا به‌حال عقرب دو بار تصویربردار ما را نیش زده است. یکی دو بار هم در تاریکی شب در بیابان راهمان را گم کردیم. چون محیط‌بانان که همیشه همراه ما نیستند. گاهی پیش آمده که محیط‌بانان کار دارند و درگیر شکارچیان غیرقانونی هستند و نمی‌توانند ما را همراهی کنند. گرچه ترجیح ما این است که آنها حضور داشته باشند اما مساله‌ای که در این میان ما را بیشتر آزار می‌دهد، این است که ممکن است حدود 10 روز از سفرمان بگذرد اما یک حیوان هم نبینیم و این به‌شدت آزارمان می‌دهد و خسته‌کننده است وگرنه گرما و سرما خیلی آزاردهنده نیست. البته ما برای مستند «حیات در رگ‌های سرد» در گرمای شدید دهلران کار می‌کردیم و از ترس این‌که ماشین پنچر نشود، مجبور شدیم ساعت‌ها زیر سایه یک درخت منتظر بمانیم. خاطرم هست پژوهشگری که همراه ما بود با دماسنج به ما گفت که دمای سطح زمین 67 درجه است و هوا حدود ۵۲ درجه. یا این‌که در مناطق سردی کار می‌کردیم که مژه‌هایمان یخ می‌زد و نمی‌توانستیم پلک بزنیم.
به هر‌حال وقتی وارد منطقه بکری می‌شوید که برای حیات‌وحش غریبه محسوب می‌شوید و ممکن است آنها با حضور شما احساس خطر کرده و به شما حمله کنند، راه‌های دفاع از خودتان را آموزش دیده‌اید که برای خودتان و گروه‌تان مشکلی پیش نیاید؟
ما تا به‌حال با حمله هیچ حیوان وحشی‌ای روبه‌رو نشدیم. چون با ما کاری ندارند و از دوستان ما هستند (می‌خندد) و در طول این سال‌ها هیچ‌وقت به ما حمله نکردند. من فکر می‌کنم حیوانات به‌شدت باهوش هستند و حس قوی دارند و متوجه می‌شوند ما برای آزار و اذیت آنها وارد منطقه زندگی‌شان نشده‌ایم.
به‌عنوان کسی که به این حرفه و حوزه حیات‌وحش علاقه دارید و فعالیت‌های بسیاری در این زمینه داشته‌اید، فکر می‌کنید حیات‌وحش ایران چقدر جای کار برای مستندسازان دارد و هنوز هم می‌توان مستندهای بسیاری در این حوزه ساخت؟
ما تنوع زیستی بسیار بالایی در کشور داریم که اگر 100 سال دیگر هم در این حوزه کار کنیم هنوز هیچی نساخته‌ایم. مثلا تنوع زیستی پرنده‌های ایران بالای 560 گونه است که تقریبا معادل کل قاره اروپاست یا تنوع گربه‌سانان ما معادل کل آفریقاست. اما از آنجا که کار مستندسازی حیات‌وحش در ایران کار سختی است، به همین دلیل کمتر کسی رغبت می‌کند در این حوزه فیلم بسازد اما من دوست دارم همه جای ایران کار کنم.
شما سمت جدیدی در شبکه مستند دارید و خودتان هم در این حوزه فعالیت می‌کنید و با مشکلاتش آشنا هستید، تلاش می‌کنید چه شرایطی را برای مستندسازان جوان در شبکه مهیا کنید تا با موانع کمتری مواجه شوند و در حوزه حیات‌وحش هم فعالیت بیشتری داشته باشند؟
البته به شبکه بستگی دارد، چون من صرفا مشاور هستم اما باید از جوانان این حوزه حمایت شود تا تعداد مستندسازان بیشتر شود و روی جاهایی که کار نشده یا کمتر کار شده تمرکز کنند. نکته بعدی این‌که روی مستندهایی که سوژه قوی‌تری دارند و از این شبکه پخش می‌شوند، تاکید کنیم که کیفیت بالاتری داشته باشند تا بتوانند آن را در بخش بین‌المللی ارائه بدهند که برای سازمان و مستندسازان هم دستاوردی داشته باشد؛ چون برای فیلم‌های من این اتفاق افتاده و فکر نمی‌کنم چیز دور از دسترسی باشد.
لزوم آموزش مردم در برخورد با حیات‌وحش
فتح ا... امیری در پاسخ به این سؤال که آیا به این موضوع هم فکر کرده‌اید مستندهایی بسازید که روش برخورد مردم و به‌خصوص روستاییان و کشاورزان را با حیوانات وحشی آموزش بدهد؟ چون این اواخر خبر از دست دادن چند حیوان کمیاب رسانه‌ای شد؛ مثل آن خرس یا پلنگی که از بین رفت، می‌گوید: ما مجموعه‌ای را در دست تولید داریم که در 15 دقیقه پخش می‌شود اما تعداد قسمت‌هایش زیاد است و تقریبا با این حال و هوا ساخته می‌شود اما تلاش می‌کنیم در این حوزه کارهای بیشتری ساخته شود.
زینب علیپور طهرانی - گروه رسانه
