اگر شاه‌عباس با نیات سیاسی و حکومتی 400سال پیش، پا در دشت و بیابان گذاشت و طبق برخی اسناد 28روزه و طبق برخی دیگر 41روزه با پای پیاده خود را به مشهد رساند اما خراط بازرگان رشتی، حدود 70سال پیش نذر کرد که برای رفع مشکلاتش پای پیاده، زائر امام هشتم شود و در سال1333 با سه نفر از کارکنانش، یعنی فخریان، پشت شاه و هاشمی از رشت راهی دشت و صحرا و بیابان شدند و خود را 34روزه و پس از طی 1440کیلومتر  به مرقد منور امام هشتم رساندند. خبر این سفر سخت و پررنج و درازمدت در یکی از روزنامه‌ها منتشر شد و احتمالا از بلندگوی رادیو هم به گوش برخی از مردم ایران رسید.
مشخص نیست خبر به گوش چند نفر از جمعیت 9 میلیون نفری ایران در آن سال‌ها رسیده بود؛ آنچه مشخص است این‌که از همان سال‌ها آرام‌آرام مردم از گوشه و کنار ایران، با دل‌های شکسته و خسته، به نیت رفع مشکلات یا برآورده شدن حاجات یا عرض ارادت، به زیارت مولای خود در خراسان با پای پیاده روی آوردند و فرهنگ پیاده‌روی از نوع رضوی‌اش، کم‌کم باب و پرآوازه شد؛ سفری طولانی، با سختی‌های بی‌شمار در مسیر که چندان خبری از آن در رسانه‌ها نبود، با این حال هر سال دهان به دهان به گوش بقیه می‌رسید و هرسال بر جمعیت سال قبل افزوده می‌شد.
در یکی از روزهای پایانی ماه صفر در سال 1380 اما مرحوم اعتضاد رضوی، از خیرین بنام و بنیانگذار مدارس نوین در مشهد، با تهیه مقداری آب و غذا خود را به جاده قدیم مشهد و نزدیکی کارخانه یکی از خیرین مشهدی به نام ازغدی می‌رساند، تا به زوار پیاده امام رضا، آب و غذا برساند.  وقتی حال و روز زوار و آنچه از خستگی‌، گرسنگی و تشنگی در راه بر آنان رفته را می‌بیند، ایده خدمت‌رسانی به این زائران در ذهنش می‌نشیند و آن را با ازغدی در میان می‌گذارد و می‌خواهد که برای آن برنامه‌ریزی کنند.‌
این برنامه ریزی، پایه شکل‌گیری ستاد مردمی جمعیت خدمتگزاران زائران پیاده امام رضا در سال1381 می‌شود و هسته مرکزی و ترکیب اولیه آن را خیرین بزرگ مشهد که عمدتا از تجار،  مدرسه‌سازان،  فرهنگیان و جامعه پزشکی بودند، تشکیل می‌دهند؛ افرادی چون آقایان رجایی، ازغدی، سیدمحمود منبتی، رأفتی، سیدمحمود علوی، اخوان، حسین رضایی و مرحوم اعتضاد و نورمندی پور. در آن سال‌ها جمعیت زوار پیاده امام رضا(ع) حدود 20هزار نفر بود و این افراد با جلب مشارکت‌های مالی و غیرمالی مردمی به کمک آنها در جاده‌های منتهی به مشهد رفته و با برپا کردن موکب‌های بین راهی، پس از برطرف کردن تشنگی و گرسنگی، خستگی سفر را از تن آنها می‌زدودند. 
تقریبا هفت تا هشت سال گذشت تا دولتی‌ها هم پای کار آمدند و نهادهایی چون استانداری، شهرداری، هلال احمر و ... هر کدام گوشه‌ای از کار را در دست گرفته و همزمان با افزایش جمعیت و نیاز زائر و تشکیل واحد زیارتی در نهادهای دولتی، خدمت‌رسانی به آنها را در سطحی وسیع گسترش دادند تا امسال که پیش‌بینی شده حدود 600 هزار نفر با پای پیاده خود را به مشهد برسانند.
حسین رضایی، سخنگوی جمعیت خدمتگزاران زائران پیاده امام رضا(ع) که جزو هسته اولیه این جمعیت است دراین باره به جام‌جم می‌گوید: در سال تاسیس این جمعیت، 16 ایستگاه صلواتی در دو محور نیشابور به مشهد و قوچان به مشهد برپا کردیم. همزمان شش واحد خدمتگزاری شامل اسکان، فرهنگی، تغذیه، روابط عمومی و مشارکت‌های عمومی و جاده‌ای را برای خدمت تعریف کردیم. 
در ادامه هر سال که بر تعداد زائران پیاده در جاده‌ها افزوده می‌شد، خدمات‌رسانی را بر‌اساس نیاز آنها بازتعریف کرده و گسترش می‌دادیم. به عنوان مثال سال1398 که آخرین سال خدمت به زائران پیش از محدودیت‌های کرونایی بود، 498هزار و 889زائر پیاده در قالب 2660 کاروان و همچنین تعدادی زوار انفرادی، وارد مشهد شدند که حدود 300هزار نفر آنها مرد بودند.
وی با بیان این‌که از پنج سال پیش و به منظور ساماندهی و مدیریت بهتر خدمات‌رسانی به زائران، ثبت نام آنها به‌ویژه زائرانی که در مشهد محل اسکان ندارند در سامانه‌ای صورت می‌گیرد، می‌افزاید: ثبت‌نام زائران امسال از نیمه محرم آغاز شد و از علاقه‌مندان خواستیم همگی به‌صورت کاروانی عازم این سفر شوند تا با داشتن آمار دقیق بتوانیم اماکن اقامتی مناسب همراه با دیگر خدمات مورد نیاز را در مسیر و شهر مشهد به آنها ارائه کنیم. 
به گفته رضایی، تاکنون ثبت‌نام 110هزار نفر قطعی و برای اسکان آنها در مشهد چاره‌اندیشی شده و 50 هزار نفر دیگر هم ثبت نام کردند که درحال پیش‌بینی محل اسکان مناسب برای آنها هستیم.
سخنگوی جمعیت خدمتگزاران زائران پیاده امام رضا(ع) با اشاره به تدارک 266 محل اسکان شامل 200مدرسه، 54حسینیه و مسجد و 12 سالن ورزشی یادآور می‌شود که شهرداری هم وعده اختصاص 30 مرکز را به ما داده و اگر این وعده عملی شود، محل اسکان 50هزار نفر باقیمانده هم فراهم می‌شود.

خدمات درمانی
درمجموع سه نوع خدمات درمانی رایگان شامل خدمات جزئی و سرپایی، خدمات همراه با نسخه و دارو و خدمات بیمارستانی در صورت نیاز و با نامه ارجاع به بیمارستان به زوار پیاده امام رضا(ع)  ( در جاده و محل اسکان) ارائه می‌شود. این خدمات را مجموعه‌ای از نهادها شامل جمعیت هلال احمر خراسان، ارتش، سپاه، جامعه پرستاران،  پزشکان و بسیج جامعه پزشکی، انجمن داروسازان و انجمن پزشکان بدون مرز پوشش می‌دهند. حسین رضایی درعین حال تاکید می‌کند اکنون کمی مشکل تامین دارو داریم و خیرین به‌ویژه آنها که در حوزه دارویی فعالند، می‌توانند در تهیه دارو مشارکت کرده و درخواست کمک رسانی خود را با واحد خدمات درمانی جمعیت خدمتگزاران پیاده امام رضا درمیان بگذارند. 

خدمات اسکان 
زائران پیاده امام رضا(ع)  می‌توانند سه روز اقامت همراه با دریافت وعده‌های صبحانه، ناهار و شام و خدمات درمانی رایگان در اماکن پیش بینی شده داشته باشند؛ اماکنی با امکانات کامل سرویس‌های بهداشتی و حمام و... که از هر نظر مهر تایید روی آنها خورده و چند واحد جمعیت خدمتگزار همچون واحدهای ایمنی، مهندسی و واحد خدمات روی بهینه بودن خدمات‌رسانی آنها نظارت کامل دارند. اینها را هم رضایی می‌گوید و ادامه می‌دهد که زائران سواره امام هشتم(ع) هم از خدمات اسکان و تغذیه بین راهی این جمعیت و نهادهای دولتی استان بی‌نصیب نمی‌مانند، هرچند اولویت با زائران پیاده است.

خدمات جاده‌ای 
تعداد ایستگاه‌های صلواتی بین راهی در مسیرهای منتهی به مشهد  از 16ایستگاه در سال81 به 320 ایستگاه در سال جاری رسیده که نسبت به 300 ایستگاه در سال98، به میزان 11درصد افزایش داشته است. سخنگوی جمعیت خدمتگزاران امام‌رضا می‌گوید این ایستگاه‌ها احتمالا تا 340 ایستگاه هم افزایش خواهدیافت و خدماتی که ارائه می‌کنند شامل خدمات رفاهی (صبحانه، ناهار، شام) در موکب‌های کوچک و خدمات رفاهی، درمانی، فرهنگی و اسکان در موکب‌های بزرگ است که تقریبا در هر 15کیلومتر یکی از آنها مستقر شده است. پخت 400هزار قطعه نان در 11نانوایی به صورت شبانه‌روز و آبرسانی با 50 تانکر برای مصارف شرب و غیرشرب به میزان پنج میلیون مترمکعب، بخش دیگری از خدمات‌رسانی این موکب‌هاست.

استان‌های سهیم و معین
در یکی دو دهه اخیر که بر خیل جمعیت زوار پیاده امام هشتم افزوده شده، استان‌های دیگر هم به کمک خراسان رضوی آمده و در ایستگاه‌های بین راهی این استان را یاری می‌رسانند. خراسان‌های شمالی و جنوبی، گلستان، مازندران، تهران، مرکزی، آذربایجان‌غربی، سمنان، سیستان و بلوچستان، فارس و اصفهان 11استانی هستند که خدمات‌رسانی به زائران را با موکب‌های سیار از استان‌های خود شروع کرده و پا به پای زوار، خود را به مشهدالرضا می‌رسانند. کربلایی‌های مقیم مشهد هم گروه دیگری هستند که موکب‌های خود را در جاده قدیم نیشابور برپا می‌کنند. 
 اهل سنت عاشق امام هشتم
روستاییان در مسیر پیاده‌روی، اولین خادمان به زائران هستند. به طور مثال روستای جمال ده، در مسیر جاده نیشابور که از برادران و خواهران اهل‌سنت هستند، در این ایام همگی در خانه‌هایشان را به روی زائران پیاده باز می‌گذارند و از آنها پذیرایی می‌کنند. این سنت حسنه در برخی روستاهای اهل سنت شهرستان‌های تربت‌جام و فریمان هم وجود دارد.

از کربلا تا مشهد
یکی از تفاوت‌های پیاده‌روی اربعین به مقصد کربلا با پیاده‌روی آخر ماه صفر به قصد خراسان این است که در پیاده‌روی مشهدالرضا زائران که معمولا نذر کرده اند، برخلاف مسیر 80کیلومتری نجف کربلا، مسیرهای طولانی چندصدکیلومتری را می‌پیمایند. به طور مثال هموطنان شمالی طی 21 روز گاه 850کیلومتر پیاده‌روی می‌کنند تا به مشهد برسند. زائرانی هم از شهرهای یزد و تهران و قم که عمدتا جزو کاروان‌های قدیمی هستند، پس از 40روز پیاده‌روی به پابوسی امام همام مشرف می‌شوند. رضایی، سخنگوی جمعیت خدمتگزاران زائران پیاده امام رضا می‌گوید ما از کاروان‌های جدیدی که از استان‌های دوردست مثل آذربایجان‌های‌شرقی و غربی راهی خراسان می‌شوند، خواسته ایم تا نیشابور یا فریمان سواره بیایند و از آنجا یعنی «تپه سلام» پیاده‌روی خود را آغاز کنند. این توصیه شامل زوار خارجی پاکستانی و افغانستانی هم می‌شود که از ورودی‌های مشهد تا حرم مطهر پیاده‌روی می‌کنند.

فاطمه مرادزاده - گروه ایران