گزارش جام‌جم درباره ابعاد سفر وزیر امور خارجه عراق به ایران
روابط تهران - بغداد و آفت آمریکایی
فؤاد حسین، وزیر خارجه عراق دیروز در سفری یك‌روزه به تهران آمد و با مقامات كشورمان دیدار و گفت‌وگو كرد. این دومین سفر فؤاد حسین به تهران در یك ماه گذشته است. در این مدت كشور عراق شاهد تحولات زیادی بوده و آمریكایی‌ها، به‌ویژه از هفته‌های پایانی دولت ترامپ تاكنون، در مسیر افزایش تنش‌ها در عراق حركت كرده‌اند. اقدامات آمریكا در عراق در آخرین روزهای دولت ترامپ آن‌قدر مشكوك بود كه محمدجواد ظریف، وزیر خارجه كشورمان در چند مقطع به ترامپ هشدار داد در دام كسانی كه می‌خواهند آمریكا را به مخمصه رویارویی با ایران بكشانند، نیفتد. نكته قابل‌توجه این‌كه رویكردهای ترامپ در منطقه نیز از سوی دولت بایدن ادامه یافته و یكی دو روز قبل، جنگنده‌های آمریكایی با طرح ادعاهایی علیه ایران، مواضع نیروهای مقاومت را مورد حمله قرار دادند. در چنین فضایی، سفر وزیر خارجه عراق به تهران از اهمیت زیادی برخوردار است كه در این گزارش به بررسی ابعاد این سفر پرداخته‌ایم.
چالش‌های پیش رو
باوجود اشتراكات و پتانسیل‌های فراوان برای افزایش سطح همكاری میان تهران و بغداد، اما به خاطر فضای سیاسی حاکم بر عراق تاكنون از فرصت‌های موجود برای بهره‌برداری هرچه بیشتر از توانمندی‌ها و ظرفیت‌های دو كشور و ارتقای سطح روابط به‌ویژه در حوزه‌های اقتصادی، استفاده كافی نشده است. وجود اختلافات داخلی در میان گروه‌ها، مذاهب و اقوام مختلف عراق، فساد دستگاه اداری، تراكم مطالبات عمدتا به‌حق مردم عراق به‌واسطه مشكلات معیشتی و افزایش اعتراضات مردمی، ضعف دولت مركزی و تلاش برخی كشورها از جمله عربستان و آمریكا برای تبدیل كردن عراق به میدان تسویه‌حساب سیاسی، از جمله مسائلی است كه نگذاشته ظرفیت‌های عراق در سال‌های گذشته شكوفا شود. این مسائل بر روابط ایران و عراق نیز تاثیر گذاشته و فراتر از همه این مشكلات، حضور تمام‌عیار سیاسی و نظامی آمریكا در عراق كه به هر نحو ممكن خواهان كاهش حضور ایران در عراق است و به‌رغم مصوبه پارلمان این كشور مبنی بر خروج سربازان آمریكایی از عراق، تاكنون این هدف محقق نشده است. وجود چنین معضلی طبعا مانعی بزرگ برای برقراری تعاملات مناسب، پایدار و بلندمدت میان ایران و عراق خواهد بود. این در حالی است كه به اذعان دولت و مردم عراق، حضور موثر ایران در این كشور از جمله عوامل مهم برای جلوگیری از تشدید فعالیت گسل‌های جدایی‌طلبانه در خاك این كشور و همچنین سدی محكم در برابر سیطره نیروی داعش بوده است.
رویكردهای سوال‌برانگیز الكاظمی
بعد از شكل‌گیری اعتراضات عمومی در عراق و همچنین ضعف دولت مركزی برای حل مشكلات معیشتی و بی‌ثباتی در این كشور، در نهایت عادل عبدالمهدی از سمت نخست‌وزیری استعفا كرد و بعد از رایزنی‌های فراوان در نهایت گروه‌های داخلی روی مصطفی الكاظمی به توافق رسیدند. گرچه برخی از كارشناسان سیاست خارجی، او را پیرو سیاست‌های آمریكا می‌دانستند، اما به هر حال ایران با احترام به تصمیمات داخلی كشور عراق، از این اتفاق استقبال كرده و بر لزوم همكاری با او برای تامین خواسته‌های مردم و مرجعیت شیعی تاكید كرد.
برخی پیش‌بینی‌های بدبینانه همان زمان حاكی از آن بود كه چون این انتخاب مورد تایید آمریكا، اروپا و آل سعود است، پس از روی كار آمدن الكاظمی، شاهد تضعیف احزاب و گروه‌های سیاسی شیعی در پارلمان عراق خواهیم بود. در عین حال برخی بر این باور بودند كه با نخست‌وزیری او باتوجه به اتفاق نظری كه در مورد الكاظمی وجود دارد، از این پس با محوریت عراق فصل تازه‌ای از تنش‌زدایی میان ایران و آمریکا آغاز خواهد شد. نخست‌وزیر عراق اما از ابتدای روی كار آمدن، مواضع چندجانبه‌ای را در پیش گرفت. از یك سو در موضعی رسمی و در گفت‌وگوی تلویزیونی با شبكه العراقیه اعلام كرد: از روابط با ایران و آمریكا خجالت نمی‌كشیم و باید آینده بهتری برای عراق ساخت. اظهارنظری كه البته نشان می‌داد الكاظمی قصد دارد در میانه تنش آمریكا و ایران، با برقراری روابط دوجانبه مسالمت‌آمیز راهی برای حل مشكلات عراق پیدا كند. سفرهای خارجی الكاظمی به تهران و واشنگتن كه با فاصله كمی از هم رخ داد نیز در محافل سیاسی داخلی و خارجی ایران و عراق با واكنش‌های موافق و مخالف روبه‌رو شد.
در كنار این مساله از اولین اقدامات نخست‌وزیر عراق برخورد و بازداشت برخی افراد وابسته به حزب‌ا... عراق بود. این دستگیری‌ها البته روابط میان دولت عراق با برخی از گروه‌های محور مقاومت را دچار تنش كرد. پیش از این به گفته برخی از منابع، نیروهای آمریكایی با چراغ سبز الكاظمی به مقر فرماندهی تیپ 45 حشدالشعبی یورش بردند و برخی از فرماندهان این گروه را دستگیر كردند. البته پس از این‌كه مشخص شد هادی العامری و ابوفدك المحمداوی جزو نیروهای دستگیرشده هستند، با عذرخواهی الكاظمی این افراد آزاد شدند. این رویكردها نشان داد كه هماهنگی‌هایی میان آمریكایی‌ها، الكاظمی و همچنین گروه‌های
ضد محور مقاومت برای تجزیه گروه‌های حشدالشعبی وجود دارد. اوج‌گیری اختلافات میان حشدالشعبی و دولت الكاظمی در جریان حمله به سفارت آمریكا در بغداد، در آستانه اولین سالگرد ترور شهیدان سردار سلیمانی و ابومهدی المهندس بود كه برخی مخالفان جمهوری اسلامی آن را به نیروهای مورد حمایت ایران نسبت دادند. اما حشدالشعبی بلافاصله نسبت به آن موضعگیری كرد و آن را حركتی ضدایرانی و ضد نیروهای محور مقاومت قلمداد كرد. الكاظمی هم البته برای جلوگیری از هرگونه سوءتفاهمی ابوجهاد الهاشمی نماینده خود را برای ارائه پاره‌ای توضیحات به ایران فرستاد.
همكاری‌های اطلاعاتی با آمریكا
یكی دیگر از مسائل مهم در روزهای اخیر، همكاری اطلاعاتی دولت الكاظمی با آمریكا است. گمانه‌ای كه البته در جریان حملات اخیر آمریكا به پایگاه گروه‌های محور مقاومت در مرز سوریه و عراق رخ داد. بلافاصله بعد از این اتفاق جان كربی، سخنگوی وزارت دفاع آمریكا گفت گرچه دولت عراق در بخش عملیاتی حمله به پایگاه گروه‌های شبه‌نظامی شیعه در مرز سوریه با آمریكا همكاری نداشته است اما بغداد با اطلاعات جمع‌آوری شده و تحقیقی كه برای شناسایی عوامل حمله راكتی به فرودگاه اربیل انجام داده، به نیروهای آمریكایی كمك كرده «با دقت و اطمینان بالا» از درستی اطلاعات، هدف خود را انتخاب كنند. این اظهارنظر البته با واكنش وزارت دفاع عراق مواجه شد و با نفی همكاری عراق در حادثه اخیر همراه بود، اما در عین حال وزارت دفاع عراق تاكید داشت كه همكاری ما با نیروهای ائتلاف بین‌المللی منحصر در هدفی است كه این ائتلاف برای آن به‌ویژه مقابله با گروه تروریستی داعش و تهدیداتی كه علیه عراق داشته، تشكیل شده است و این همكاری به گونه‌ای است كه حاكمیت و وحدت اراضی عراق را حفظ می‌كند.
بدهی‌های معوق عراق به ایران
یكی دیگر از مسائل مهم در روابط ایران و عراق، بدهی‌های بغداد به تهران است. به‌جز مطالبات ایران از عراق درخصوص جنگ تحمیلی كه در سال‌های گذشته كمتر مورد بحث و گفت‌وگو قرار گرفته، عراق در ارتباط با تعاملات اقتصادی به‌ویژه واردات برق، بدهی‌های زیادی به ایران دارد كه در سال‌های گذشته به دلیل تحریم‌های آمریكا علیه ایران، از پرداخت آنها خودداری كرده است.
برخی منابع، میزان این بدهی را در حدود شش میلیارد دلار عنوان می‌كنند كه بخش عمده آن به صادرات گاز و برق ایران به عراق مربوط است.
البته براساس اخباری كه از گفت‌وگوهای دیروز فؤاد حسین با مقامات ایرانی منتشر شده، گویا این كشور در حال زمینه‌سازی برای بازپرداخت بخشی از این بدهی‌هاست.
ظرفیت‌های فراوان برای همكاری
باتوجه به نقش تاثیرگذار ایران و عراق در تحولات منطقه‌ای، چالش در روابط تهران و بغداد می‌تواند آسیب‌های جدی را به امنیت منطقه غرب آسیا وارد كند. اتفاقی كه البته در جریان جنگ تحمیلی هشت ساله رخ داد و ضربات جبران‌ناپذیری را به ملت‌های دو كشور وارد كرد. اما با این وصف بعد از سقوط صدام حسین، با توجه به اتخاذ سیاست‌های هوشمندانه از سوی ایران و همچنین درك شرایط سیاسی موجود از سوی دولتمردان شیعی كه بعد از صدام روی كار آمدند، نوع تعاملات دوجانبه انتفاعی میان دو كشور به بالاترین سطح ممكن رسید و زمینه گسترش پیوند عاطفی میان ملت‌های ایران وعراق فراهم شد. وجود سرمایه‌های فرهنگی و مذهبی از یكسو و همچنین دغدغه‌های هر دو كشور به‌واسطه حضور عناصر و گروه‌های تروریستی، لزوم مبارزه با تكفیری‌ها و لزوم انعقاد پیمان‌های نظامی و دفاعی میان دو كشور از سویی دیگر، در كنار وجود بازار پرسود اما پردست‌انداز عراق می‌تواند زمینه خوبی برای همكاری‌های مشترك میان دو كشور باشد.
به نظر می‌رسد با توجه به ناخرسندی‌هایی كه نسبت به رویكردهای دولت الكاظمی در ایران وجود دارد، دو سفر اخیر فؤاد حسین، وزیر امورخارجه عراق را باید در راستای عمق‌بخشی به روابط دوجانبه و كاهش دغدغه‌های ایران دانست. چه در سفر گذشته فؤاد حسین كه در 15 بهمن رخ داد و چه در سفر دیروز وی به تهران که محوریت گفت‌و‌گوها مبتنی بر بحث پیرامون امنیت، مبارزه با تروریسم، مباحث اقتصادی، انرژی، مسائل بانكی، چگونگی از بین رفتن موانع در معاملات بانكی، اوضاع منطقه‌ای و بین‌المللی بود. محورهایی كه اگر مورد توجه جدی از سوی هر دو كشور قرار گیرد؛ زمینه برقراری مناسبات پایدار میان ایران و عراق بیش از گذشته فراهم خواهد شد.
باوجود اشتراكات و پتانسیل‌های فراوان برای افزایش سطح همكاری میان تهران و بغداد، اما به خاطر فضای سیاسی حاکم بر عراق تاكنون از فرصت‌های موجود برای بهره‌برداری هرچه بیشتر از توانمندی‌ها و ظرفیت‌های دو كشور و ارتقای سطح روابط به‌ویژه در حوزه‌های اقتصادی، استفاده كافی نشده است. وجود اختلافات داخلی در میان گروه‌ها، مذاهب و اقوام مختلف عراق، فساد دستگاه اداری، تراكم مطالبات عمدتا به‌حق مردم عراق به‌واسطه مشكلات معیشتی و افزایش اعتراضات مردمی، ضعف دولت مركزی و تلاش برخی كشورها از جمله عربستان و آمریكا برای تبدیل كردن عراق به میدان تسویه‌حساب سیاسی، از جمله مسائلی است كه نگذاشته ظرفیت‌های عراق در سال‌های گذشته شكوفا شود. این مسائل بر روابط ایران و عراق نیز تاثیر گذاشته و فراتر از همه این مشكلات، حضور تمام‌عیار سیاسی و نظامی آمریكا در عراق كه به هر نحو ممكن خواهان كاهش حضور ایران در عراق است و به‌رغم مصوبه پارلمان این كشور مبنی بر خروج سربازان آمریكایی از عراق، تاكنون این هدف محقق نشده است. وجود چنین معضلی طبعا مانعی بزرگ برای برقراری تعاملات مناسب، پایدار و بلندمدت میان ایران و عراق خواهد بود. این در حالی است كه به اذعان دولت و مردم عراق، حضور موثر ایران در این كشور از جمله عوامل مهم برای جلوگیری از تشدید فعالیت گسل‌های جدایی‌طلبانه در خاك این كشور و همچنین سدی محكم در برابر سیطره نیروی داعش بوده است.
رویكردهای سوال‌برانگیز الكاظمی
بعد از شكل‌گیری اعتراضات عمومی در عراق و همچنین ضعف دولت مركزی برای حل مشكلات معیشتی و بی‌ثباتی در این كشور، در نهایت عادل عبدالمهدی از سمت نخست‌وزیری استعفا كرد و بعد از رایزنی‌های فراوان در نهایت گروه‌های داخلی روی مصطفی الكاظمی به توافق رسیدند. گرچه برخی از كارشناسان سیاست خارجی، او را پیرو سیاست‌های آمریكا می‌دانستند، اما به هر حال ایران با احترام به تصمیمات داخلی كشور عراق، از این اتفاق استقبال كرده و بر لزوم همكاری با او برای تامین خواسته‌های مردم و مرجعیت شیعی تاكید كرد.
برخی پیش‌بینی‌های بدبینانه همان زمان حاكی از آن بود كه چون این انتخاب مورد تایید آمریكا، اروپا و آل سعود است، پس از روی كار آمدن الكاظمی، شاهد تضعیف احزاب و گروه‌های سیاسی شیعی در پارلمان عراق خواهیم بود. در عین حال برخی بر این باور بودند كه با نخست‌وزیری او باتوجه به اتفاق نظری كه در مورد الكاظمی وجود دارد، از این پس با محوریت عراق فصل تازه‌ای از تنش‌زدایی میان ایران و آمریکا آغاز خواهد شد. نخست‌وزیر عراق اما از ابتدای روی كار آمدن، مواضع چندجانبه‌ای را در پیش گرفت. از یك سو در موضعی رسمی و در گفت‌وگوی تلویزیونی با شبكه العراقیه اعلام كرد: از روابط با ایران و آمریكا خجالت نمی‌كشیم و باید آینده بهتری برای عراق ساخت. اظهارنظری كه البته نشان می‌داد الكاظمی قصد دارد در میانه تنش آمریكا و ایران، با برقراری روابط دوجانبه مسالمت‌آمیز راهی برای حل مشكلات عراق پیدا كند. سفرهای خارجی الكاظمی به تهران و واشنگتن كه با فاصله كمی از هم رخ داد نیز در محافل سیاسی داخلی و خارجی ایران و عراق با واكنش‌های موافق و مخالف روبه‌رو شد.
در كنار این مساله از اولین اقدامات نخست‌وزیر عراق برخورد و بازداشت برخی افراد وابسته به حزب‌ا... عراق بود. این دستگیری‌ها البته روابط میان دولت عراق با برخی از گروه‌های محور مقاومت را دچار تنش كرد. پیش از این به گفته برخی از منابع، نیروهای آمریكایی با چراغ سبز الكاظمی به مقر فرماندهی تیپ 45 حشدالشعبی یورش بردند و برخی از فرماندهان این گروه را دستگیر كردند. البته پس از این‌كه مشخص شد هادی العامری و ابوفدك المحمداوی جزو نیروهای دستگیرشده هستند، با عذرخواهی الكاظمی این افراد آزاد شدند. این رویكردها نشان داد كه هماهنگی‌هایی میان آمریكایی‌ها، الكاظمی و همچنین گروه‌های
ضد محور مقاومت برای تجزیه گروه‌های حشدالشعبی وجود دارد. اوج‌گیری اختلافات میان حشدالشعبی و دولت الكاظمی در جریان حمله به سفارت آمریكا در بغداد، در آستانه اولین سالگرد ترور شهیدان سردار سلیمانی و ابومهدی المهندس بود كه برخی مخالفان جمهوری اسلامی آن را به نیروهای مورد حمایت ایران نسبت دادند. اما حشدالشعبی بلافاصله نسبت به آن موضعگیری كرد و آن را حركتی ضدایرانی و ضد نیروهای محور مقاومت قلمداد كرد. الكاظمی هم البته برای جلوگیری از هرگونه سوءتفاهمی ابوجهاد الهاشمی نماینده خود را برای ارائه پاره‌ای توضیحات به ایران فرستاد.
همكاری‌های اطلاعاتی با آمریكا
یكی دیگر از مسائل مهم در روزهای اخیر، همكاری اطلاعاتی دولت الكاظمی با آمریكا است. گمانه‌ای كه البته در جریان حملات اخیر آمریكا به پایگاه گروه‌های محور مقاومت در مرز سوریه و عراق رخ داد. بلافاصله بعد از این اتفاق جان كربی، سخنگوی وزارت دفاع آمریكا گفت گرچه دولت عراق در بخش عملیاتی حمله به پایگاه گروه‌های شبه‌نظامی شیعه در مرز سوریه با آمریكا همكاری نداشته است اما بغداد با اطلاعات جمع‌آوری شده و تحقیقی كه برای شناسایی عوامل حمله راكتی به فرودگاه اربیل انجام داده، به نیروهای آمریكایی كمك كرده «با دقت و اطمینان بالا» از درستی اطلاعات، هدف خود را انتخاب كنند. این اظهارنظر البته با واكنش وزارت دفاع عراق مواجه شد و با نفی همكاری عراق در حادثه اخیر همراه بود، اما در عین حال وزارت دفاع عراق تاكید داشت كه همكاری ما با نیروهای ائتلاف بین‌المللی منحصر در هدفی است كه این ائتلاف برای آن به‌ویژه مقابله با گروه تروریستی داعش و تهدیداتی كه علیه عراق داشته، تشكیل شده است و این همكاری به گونه‌ای است كه حاكمیت و وحدت اراضی عراق را حفظ می‌كند.
بدهی‌های معوق عراق به ایران
یكی دیگر از مسائل مهم در روابط ایران و عراق، بدهی‌های بغداد به تهران است. به‌جز مطالبات ایران از عراق درخصوص جنگ تحمیلی كه در سال‌های گذشته كمتر مورد بحث و گفت‌وگو قرار گرفته، عراق در ارتباط با تعاملات اقتصادی به‌ویژه واردات برق، بدهی‌های زیادی به ایران دارد كه در سال‌های گذشته به دلیل تحریم‌های آمریكا علیه ایران، از پرداخت آنها خودداری كرده است.
برخی منابع، میزان این بدهی را در حدود شش میلیارد دلار عنوان می‌كنند كه بخش عمده آن به صادرات گاز و برق ایران به عراق مربوط است.
البته براساس اخباری كه از گفت‌وگوهای دیروز فؤاد حسین با مقامات ایرانی منتشر شده، گویا این كشور در حال زمینه‌سازی برای بازپرداخت بخشی از این بدهی‌هاست.
ظرفیت‌های فراوان برای همكاری
باتوجه به نقش تاثیرگذار ایران و عراق در تحولات منطقه‌ای، چالش در روابط تهران و بغداد می‌تواند آسیب‌های جدی را به امنیت منطقه غرب آسیا وارد كند. اتفاقی كه البته در جریان جنگ تحمیلی هشت ساله رخ داد و ضربات جبران‌ناپذیری را به ملت‌های دو كشور وارد كرد. اما با این وصف بعد از سقوط صدام حسین، با توجه به اتخاذ سیاست‌های هوشمندانه از سوی ایران و همچنین درك شرایط سیاسی موجود از سوی دولتمردان شیعی كه بعد از صدام روی كار آمدند، نوع تعاملات دوجانبه انتفاعی میان دو كشور به بالاترین سطح ممكن رسید و زمینه گسترش پیوند عاطفی میان ملت‌های ایران وعراق فراهم شد. وجود سرمایه‌های فرهنگی و مذهبی از یكسو و همچنین دغدغه‌های هر دو كشور به‌واسطه حضور عناصر و گروه‌های تروریستی، لزوم مبارزه با تكفیری‌ها و لزوم انعقاد پیمان‌های نظامی و دفاعی میان دو كشور از سویی دیگر، در كنار وجود بازار پرسود اما پردست‌انداز عراق می‌تواند زمینه خوبی برای همكاری‌های مشترك میان دو كشور باشد.
به نظر می‌رسد با توجه به ناخرسندی‌هایی كه نسبت به رویكردهای دولت الكاظمی در ایران وجود دارد، دو سفر اخیر فؤاد حسین، وزیر امورخارجه عراق را باید در راستای عمق‌بخشی به روابط دوجانبه و كاهش دغدغه‌های ایران دانست. چه در سفر گذشته فؤاد حسین كه در 15 بهمن رخ داد و چه در سفر دیروز وی به تهران که محوریت گفت‌و‌گوها مبتنی بر بحث پیرامون امنیت، مبارزه با تروریسم، مباحث اقتصادی، انرژی، مسائل بانكی، چگونگی از بین رفتن موانع در معاملات بانكی، اوضاع منطقه‌ای و بین‌المللی بود. محورهایی كه اگر مورد توجه جدی از سوی هر دو كشور قرار گیرد؛ زمینه برقراری مناسبات پایدار میان ایران و عراق بیش از گذشته فراهم خواهد شد.
ضمیمه نوجوانه
تیتر خبرها
