با ما به بخش کوچکی از خراسان بزرگ بیایید برای دیدن گوشه‌ای از دلبری‌های پنهان و حیرت انگیز ایران تماشایی
زیبایی‌های افسونگرِ «تون»
یکی از شهرهایی که به دفعات در آثار باقیمانده از گذشتگان هنگام بررسی تاریخ و جغرافیای خراسان از آن نام برده می‌شود، «تون» است؛ شهری که به روایت همان آثار در جنوب خراسان و حاشیه کویر پایین‌تر از نواحی تربت ، خواف و قاین و البته بالاتر از طبس قرار داشته و به عنوان شمالی‌ترین شهر قهستان شناخته می‌شده است. این شهر که ردپای حضور انسان در نقاط مختلف آن به هزاره پنجم پیش از میلاد برمی‌گردد تا سال 1308 شمسی هم به همین نام وجود خارجی داشت اما پس از آن با تصویب هیأت دولت وقت از تون به فردوس تغییر نام داد. البته خود « تون » تاریخی هم در زلزله سال ۱۳۴۷ خورشیدی به شدت آسیب دید و همین مسأله هم باعث فراموشی بیش از پیش نام تون و همه‌گیری نام فردوس شد. فردوس هم البته پس از تقسیم خراسان بزرگ به سه استان در سال ۱۳۸۴ به سه پاره تقسیم شد و ابتدا بخش سرایان از آن جدا و شهرستان شد و در آبان ۱۳۸۷، بخش بشرویه هم مستقل شد تا تون قدیم اکنون شامل سه شهرستان فردوس، سرایان و بشرویه شود. سه شهرستانی که هرچند اکنون از منظر سیاسی جدا هستند اما گذشته تاریخی یکسانی داشته‌اند به نحوی که برای یک گردشگر سفر همزمان به این سه شهرستان و روستاهای آنها می‌تواند یک دوره خوب و کامل ایران‌شناسی البته از نوع حاشیه کویری آن باشد.
فردوس؛ میزبان یک اثر جهانی
شهرستان فردوس با داشتن حدود 190 اثر تاریخی که بیش از 90 اثر از این جمع ثبت ملی شده، از جمله شهرستان‌های تاریخی کشور محسوب می‌شود. مهم‌ترین این اثرها که فردوس را جهانی کرده، قنات بلده است که از جمله قنات‌های ایرانی ثبت‌شده به عنوان میراث جهانی یونسکو است.
مسجد جامع سلجوقی تون، مجموعه تاریخی کوشک، حمام خیروز، کویر پلوند، کاروانسرای خوشاب، آرامگاه میر تونی، آسیاب آبی حاجی خان، آب انبار بازار، پناهگاه حیات وحش رباط شور، حوض انبار سیدی، خانه‌های افراشته، آزاد، رسایی، مجد الاشراف، صدرالسادات و سهرابی و منطقه حفاظت‌شده مظفری از دیگر دیدنی‌های فردوس هستند.
قنات بلده، رشته قناتی باقی مانده از دوران ساسانی است که بخش عمده‌ای از زمین‌های کشاورزی نزدیک شهر فردوس را آبیاری می‌کند. این سازه تاریخی دربرگیرنده ۲۷رشته قنات است که امروز فقط ۱۶رشته آن شامل ۱۲رشته اصلی و چهار قنات فرعی فعال هستند. قنات بلده مسیری حدود ۳۵کیلومتر را پیموده و حدود
۲۳۸۲ هکتار از زمین‌های منطقه فردوس را مشروب می‌کند.
مدرسه علمیه علیا هم از دیدنی‌های فردوس است. این بنای قرن دهمی دارای ساختار چهار ایوانی و پلان هشت‌ضلعی دارد و تا پیش از زمین‌لرزه سال ۱۳۴۷ فردوس، مورد استفاده طلاب و مدرسان علوم دینی بود ولی امروزه توسط میراث فرهنگی نگهداری می‌شود. از مشخصات بارز معماری این مدرسه، تکرار فرم هشت ضلعی در قسمت‌های مختلف پلان آن است.
کوه قلعه فردوس دیگر دیدنی این شهر که در ۱۰کیلومتری جنوب آن است از دژهای مهم اسماعیلیه در جنوب خراسان بزرگ بوده است. این قلعه دارای تونلی آجری است که به قلعه دختر متصل است و این راه زیرزمینی، این دو قلعه را به وسیله یک راه زیرزمینی دیگر به وسط شهر باستانی تون متصل می‌کند. قلعه دختر نیز اثری به‌جا مانده از اسماعیلیان و مربوط به سده پنجم قمری است که در هشت کیلومتری شمال غرب فردوس و دو کیلومتری روستای حسن‌آباد قرار دارد. این قلعه، دارای چند حصارسنگی است و در آن آثاری از حمام ، برج و بارو و میخ‌های بزرگ آهنی مشاهده می‌شود.
آبگرم معدنی فردوس اما سفر به فردوس بدون رفتن به آبگرم معدنی آن کامل نمی‌شود. این چشمه آبگرم در ۲۰کیلومتری شمال شهر فردوس قبل از روستای برون قرار دارد. این آبگرم طبیعی به دلیل داشتن خواص درمانی، هر ساله پذیرای شمار زیادی از گردشگران داخلی و خارجی است. این مجموعه، ظرفیت اسکان ۱۲۰۰ نفر را در شبانه‌روز دارد.
سنگ سوراخ که اثری طبیعی به‌صورت حفره‌ای بزرگ در بالای کوهی به همین نام در فاصله ۳۵کیلومتری غرب شهر فردوس است، دیگر اثر شناخته شده این شهر در سطح جهانی است. این حفره بزرگ به‌دلیل فرسایش‌های آبی در سنگ‌های آهکی کوه به‌وجود آمده و قطری حدود ۲۰متر دارد. این اثر طبیعی در مسیر دسترسی به کویر پلوند و ریگ یوز در منطقه حفاظت شده مظفری شهرستان فردوس قرار دارد. در نزدیکی این اثر طبیعی، غار آبی سنگ سوراخ قرار گرفته و در فاصله‌ای دورتر، تپه‌های شنی قرار دارند که مکان مناسبی برای ورزش‌های بیابانی مانند موتورهای چهارچرخ است.
سرایان؛ شهر آب انبارهای کهن ایران
اما دومین بخش مهم تون قدیم، شهرستان سرایان است. این شهرستان به دلیل وجود آب انبارهایی که یادگار گذشته‌اند و امروزه نیز همچنان مورد استفاده اهالی قرار می‌گیرند، با عنوان شهر آب انبارهای کهن شناخته می‌شود. ۱۲آب انبار در این شهرستان به جهت نیاز این خطه کویری همچنان فعالند و همه ساله از روزی که هوا گرم می‌شود تا اواخر آبان مورد استفاده قرار می‌گیرند. مراسم آبگیری آب انبارهای سرایان که اغلب مربوط به دوره صفویه‌اند در فهرست میراث معنوی کشور به ثبت رسیده است.
آب انبار فاضل خانی را می‌توان مشهورترین آنها لقب داد. کتیبه‌ای بر پیشانی سردر این بنا نصب شده که طبق آن زمان ساخت بنا سال 1078 قمری
بوده است. این آب انبار 39 پله دارد و سقف آن نیز به شیوه آهنگ اجرا شده است. آب انبارهای محله آهنگران، حسینیه، حاج عبدالرسول، بالا و حاج حسن دیگر آب انبارهای فعال شهر سرایان هستند. همچنین آب انبارهای کمال و محمد باقران آیسک، فاضل خانی و احمد آقا در سه قلعه از مجموعه‌های دیدنی این شهرستان محسوب می‌شوند.
رباط شاه عباسی یکی از کهن‌ترین جاذبه‌های دیدنی این شهر است. این کاروانسرا در داخل شهر سرایان و به صورت دو ایوانی و اغلب آجری، طراحی شده است و امروزه کاربری موزه‌ای دارد.
کویر سه قلعه دیگر دیدنی شهرستان سرایان، کویر سه قلعه است. در فاصله تقریبی ۳۰کیلومتری از جنوب شهر کهن سه قلعه که حدود ۵۵ کیلومتر دورتر از سرایان است، یکی از منحصر به فردترین بیابان‌های شرق کشور قرار دارد که به‌عنوان پنجمین آسمان تاریک جهان شناخته می‌شود. این منطقه یکی از بهترین سایت‌های کشور برای استقرار تلسکوپ و رصد آسمان شب است.
مسجدجامع صفوی سه قلعه، دق رباط سرایان، آرامگاه تیموری توران شاه، آبشارهای 30گانه دره سبز رود، بتون دومین غار عمیق شرق کشور و منطقه شکار ممنوع کمر سرخ از دیگر دیدنی‌های سرایان محسوب می‌شوند.
بشرویه؛ شهر بادگیرها
دیگر شهر قرار گرفته در محدوده تون قدیم، بشرویه است که در ۸۸ کیلومتری جنوب غربی فردوس و ۱۲۰کیلومتری شمال شرقی طبس قرار دارد. بشرویه در حاشیه کویر واقع شده و همین امر هم باعث شکل‌گیری نوع خاصی از معماری منازل شده تا جایی که در جای جای آن بادگیرهایی سر بر آسمان افراشته که خنکای جان را برای اهالی به ارمغان می‌آورند. برخی از بادگیرهای این شهر قدمتی ۷۰۰ساله دارند.
خانه قاجاری مستوفی در خیابان ملاعبدا... تونی این شهر با داشتن سه بادگیر مرتفع ، متوالی و خانه قاجاری اکبری که یکی از عریض‌ترین بادگیرهای ایران در آن قرار دارد، بهترین مکان‌ها در این شهر برای آشنایی با نحوه کار بادگیرها هستند. بافت تاریخی بشرویه نیز از معدود بافت‌های خشت و گلی ایران است که تاکنون کاربرد خود را حفظ کرده و به همین دلیل در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.
آسیاب‌های پنج‌گانه دیگر مجموعه دیدنی بشرویه، آسیاب‌های پنج‌گانه آن است که در مسیر قنات قرار دارند. براساس شواهد و وقف‌نامه‌های موجود، قدمت این آسیاب‌ها به ۴۰۰سال قبل برمی‌گردد. آسیاب‌های اول، دوم و پنجم متروکه شده و دو آسیاب دیگر فعال هستند.
پل آب‌بر دیگر دیدنی تاریخی بشرویه است که قدمت آن به دوره ساسانی می‌رسد. از مزایای پل آب‌بر می‌توان به انتقال آب از کف به زمین‌های قابل کشت در دو طرف رودخانه اشاره کرد.
رباط‌های اصفاک و نیگنان که در روستاهایی به همین نام قرار دارند هم از آثار قدیمی بشرویه به‌شمار می‌روند. این کاروانسراها در زمینی به مساحت تقریبی ۲۵۰۰متر مربع و به صورت شرقی ـــ غربی احداث شده‌اند و فقط یک در ورودی و خروجی در سمت شرقی خود دارند.
ریگزار برای اهل طبیعت‌گردی هم بشرویه دیدنی دارد و آن کویرش است. این ریگزار از جنوب شرقی به شهرستان بشرویه، از شرق به کویر نمک بشرویه، از شمال به شهرستان کاشمر و از جنوب به رود کال شور محدود می‌شود.
در وسیع‌ترین قسمت، کویر بشرویه حدود ۳۰کیلومتر عرض و ۲۴کیلومتر طول دارد. در مناطق شرقی کویر، فاصله بین تپه‌ها با نمکزارهای پراکنده پوشیده شده است و در قسمت جنوبی و مرکزی نیز تپه‌های ماسه‌ای، اغلب جهتی شرقی ـــ غربی دارند.
قلعه دختر بشرویه، منزل پدری چهره برجسته ادبیات معاصر، استاد بدیع‌الزمان فروزانفر که نمونه کاملی از معماری ایرانی در اقلیم گرم و خشک محسوب می‌شود، باغ تاریخی امیر حسن خان طبسی که به سبک بناهای دوره قاجار ساخته شده است، حوض انبار میان‌ده و سرای سرکه دیگر دیدنی‌های ارزشمند بشرویه هستند.
شهرستان فردوس با داشتن حدود 190 اثر تاریخی که بیش از 90 اثر از این جمع ثبت ملی شده، از جمله شهرستان‌های تاریخی کشور محسوب می‌شود. مهم‌ترین این اثرها که فردوس را جهانی کرده، قنات بلده است که از جمله قنات‌های ایرانی ثبت‌شده به عنوان میراث جهانی یونسکو است.
مسجد جامع سلجوقی تون، مجموعه تاریخی کوشک، حمام خیروز، کویر پلوند، کاروانسرای خوشاب، آرامگاه میر تونی، آسیاب آبی حاجی خان، آب انبار بازار، پناهگاه حیات وحش رباط شور، حوض انبار سیدی، خانه‌های افراشته، آزاد، رسایی، مجد الاشراف، صدرالسادات و سهرابی و منطقه حفاظت‌شده مظفری از دیگر دیدنی‌های فردوس هستند.
قنات بلده، رشته قناتی باقی مانده از دوران ساسانی است که بخش عمده‌ای از زمین‌های کشاورزی نزدیک شهر فردوس را آبیاری می‌کند. این سازه تاریخی دربرگیرنده ۲۷رشته قنات است که امروز فقط ۱۶رشته آن شامل ۱۲رشته اصلی و چهار قنات فرعی فعال هستند. قنات بلده مسیری حدود ۳۵کیلومتر را پیموده و حدود
۲۳۸۲ هکتار از زمین‌های منطقه فردوس را مشروب می‌کند.
مدرسه علمیه علیا هم از دیدنی‌های فردوس است. این بنای قرن دهمی دارای ساختار چهار ایوانی و پلان هشت‌ضلعی دارد و تا پیش از زمین‌لرزه سال ۱۳۴۷ فردوس، مورد استفاده طلاب و مدرسان علوم دینی بود ولی امروزه توسط میراث فرهنگی نگهداری می‌شود. از مشخصات بارز معماری این مدرسه، تکرار فرم هشت ضلعی در قسمت‌های مختلف پلان آن است.
کوه قلعه فردوس دیگر دیدنی این شهر که در ۱۰کیلومتری جنوب آن است از دژهای مهم اسماعیلیه در جنوب خراسان بزرگ بوده است. این قلعه دارای تونلی آجری است که به قلعه دختر متصل است و این راه زیرزمینی، این دو قلعه را به وسیله یک راه زیرزمینی دیگر به وسط شهر باستانی تون متصل می‌کند. قلعه دختر نیز اثری به‌جا مانده از اسماعیلیان و مربوط به سده پنجم قمری است که در هشت کیلومتری شمال غرب فردوس و دو کیلومتری روستای حسن‌آباد قرار دارد. این قلعه، دارای چند حصارسنگی است و در آن آثاری از حمام ، برج و بارو و میخ‌های بزرگ آهنی مشاهده می‌شود.
آبگرم معدنی فردوس اما سفر به فردوس بدون رفتن به آبگرم معدنی آن کامل نمی‌شود. این چشمه آبگرم در ۲۰کیلومتری شمال شهر فردوس قبل از روستای برون قرار دارد. این آبگرم طبیعی به دلیل داشتن خواص درمانی، هر ساله پذیرای شمار زیادی از گردشگران داخلی و خارجی است. این مجموعه، ظرفیت اسکان ۱۲۰۰ نفر را در شبانه‌روز دارد.
سنگ سوراخ که اثری طبیعی به‌صورت حفره‌ای بزرگ در بالای کوهی به همین نام در فاصله ۳۵کیلومتری غرب شهر فردوس است، دیگر اثر شناخته شده این شهر در سطح جهانی است. این حفره بزرگ به‌دلیل فرسایش‌های آبی در سنگ‌های آهکی کوه به‌وجود آمده و قطری حدود ۲۰متر دارد. این اثر طبیعی در مسیر دسترسی به کویر پلوند و ریگ یوز در منطقه حفاظت شده مظفری شهرستان فردوس قرار دارد. در نزدیکی این اثر طبیعی، غار آبی سنگ سوراخ قرار گرفته و در فاصله‌ای دورتر، تپه‌های شنی قرار دارند که مکان مناسبی برای ورزش‌های بیابانی مانند موتورهای چهارچرخ است.
سرایان؛ شهر آب انبارهای کهن ایران
اما دومین بخش مهم تون قدیم، شهرستان سرایان است. این شهرستان به دلیل وجود آب انبارهایی که یادگار گذشته‌اند و امروزه نیز همچنان مورد استفاده اهالی قرار می‌گیرند، با عنوان شهر آب انبارهای کهن شناخته می‌شود. ۱۲آب انبار در این شهرستان به جهت نیاز این خطه کویری همچنان فعالند و همه ساله از روزی که هوا گرم می‌شود تا اواخر آبان مورد استفاده قرار می‌گیرند. مراسم آبگیری آب انبارهای سرایان که اغلب مربوط به دوره صفویه‌اند در فهرست میراث معنوی کشور به ثبت رسیده است.
آب انبار فاضل خانی را می‌توان مشهورترین آنها لقب داد. کتیبه‌ای بر پیشانی سردر این بنا نصب شده که طبق آن زمان ساخت بنا سال 1078 قمری
بوده است. این آب انبار 39 پله دارد و سقف آن نیز به شیوه آهنگ اجرا شده است. آب انبارهای محله آهنگران، حسینیه، حاج عبدالرسول، بالا و حاج حسن دیگر آب انبارهای فعال شهر سرایان هستند. همچنین آب انبارهای کمال و محمد باقران آیسک، فاضل خانی و احمد آقا در سه قلعه از مجموعه‌های دیدنی این شهرستان محسوب می‌شوند.
رباط شاه عباسی یکی از کهن‌ترین جاذبه‌های دیدنی این شهر است. این کاروانسرا در داخل شهر سرایان و به صورت دو ایوانی و اغلب آجری، طراحی شده است و امروزه کاربری موزه‌ای دارد.
کویر سه قلعه دیگر دیدنی شهرستان سرایان، کویر سه قلعه است. در فاصله تقریبی ۳۰کیلومتری از جنوب شهر کهن سه قلعه که حدود ۵۵ کیلومتر دورتر از سرایان است، یکی از منحصر به فردترین بیابان‌های شرق کشور قرار دارد که به‌عنوان پنجمین آسمان تاریک جهان شناخته می‌شود. این منطقه یکی از بهترین سایت‌های کشور برای استقرار تلسکوپ و رصد آسمان شب است.
مسجدجامع صفوی سه قلعه، دق رباط سرایان، آرامگاه تیموری توران شاه، آبشارهای 30گانه دره سبز رود، بتون دومین غار عمیق شرق کشور و منطقه شکار ممنوع کمر سرخ از دیگر دیدنی‌های سرایان محسوب می‌شوند.
بشرویه؛ شهر بادگیرها
دیگر شهر قرار گرفته در محدوده تون قدیم، بشرویه است که در ۸۸ کیلومتری جنوب غربی فردوس و ۱۲۰کیلومتری شمال شرقی طبس قرار دارد. بشرویه در حاشیه کویر واقع شده و همین امر هم باعث شکل‌گیری نوع خاصی از معماری منازل شده تا جایی که در جای جای آن بادگیرهایی سر بر آسمان افراشته که خنکای جان را برای اهالی به ارمغان می‌آورند. برخی از بادگیرهای این شهر قدمتی ۷۰۰ساله دارند.
خانه قاجاری مستوفی در خیابان ملاعبدا... تونی این شهر با داشتن سه بادگیر مرتفع ، متوالی و خانه قاجاری اکبری که یکی از عریض‌ترین بادگیرهای ایران در آن قرار دارد، بهترین مکان‌ها در این شهر برای آشنایی با نحوه کار بادگیرها هستند. بافت تاریخی بشرویه نیز از معدود بافت‌های خشت و گلی ایران است که تاکنون کاربرد خود را حفظ کرده و به همین دلیل در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.
آسیاب‌های پنج‌گانه دیگر مجموعه دیدنی بشرویه، آسیاب‌های پنج‌گانه آن است که در مسیر قنات قرار دارند. براساس شواهد و وقف‌نامه‌های موجود، قدمت این آسیاب‌ها به ۴۰۰سال قبل برمی‌گردد. آسیاب‌های اول، دوم و پنجم متروکه شده و دو آسیاب دیگر فعال هستند.
پل آب‌بر دیگر دیدنی تاریخی بشرویه است که قدمت آن به دوره ساسانی می‌رسد. از مزایای پل آب‌بر می‌توان به انتقال آب از کف به زمین‌های قابل کشت در دو طرف رودخانه اشاره کرد.
رباط‌های اصفاک و نیگنان که در روستاهایی به همین نام قرار دارند هم از آثار قدیمی بشرویه به‌شمار می‌روند. این کاروانسراها در زمینی به مساحت تقریبی ۲۵۰۰متر مربع و به صورت شرقی ـــ غربی احداث شده‌اند و فقط یک در ورودی و خروجی در سمت شرقی خود دارند.
ریگزار برای اهل طبیعت‌گردی هم بشرویه دیدنی دارد و آن کویرش است. این ریگزار از جنوب شرقی به شهرستان بشرویه، از شرق به کویر نمک بشرویه، از شمال به شهرستان کاشمر و از جنوب به رود کال شور محدود می‌شود.
در وسیع‌ترین قسمت، کویر بشرویه حدود ۳۰کیلومتر عرض و ۲۴کیلومتر طول دارد. در مناطق شرقی کویر، فاصله بین تپه‌ها با نمکزارهای پراکنده پوشیده شده است و در قسمت جنوبی و مرکزی نیز تپه‌های ماسه‌ای، اغلب جهتی شرقی ـــ غربی دارند.
قلعه دختر بشرویه، منزل پدری چهره برجسته ادبیات معاصر، استاد بدیع‌الزمان فروزانفر که نمونه کاملی از معماری ایرانی در اقلیم گرم و خشک محسوب می‌شود، باغ تاریخی امیر حسن خان طبسی که به سبک بناهای دوره قاجار ساخته شده است، حوض انبار میان‌ده و سرای سرکه دیگر دیدنی‌های ارزشمند بشرویه هستند.
ضمیمه نوجوانه
تیتر خبرها
