نگاهی به جایگاه شعر در میان فرهنگ بومی مردم عرب خوزستان به انگیزه برگزاری جشنواره شعر رضوی یادبود دعبل خزاعی
شعر؛ شناسنامه فرهنگی مردم خوزستان
بیشتر محققان مردم‌شناسی به این نكته اذعان دارند كه جایگاه شعر و ادبیات میان برخی اقوام بومی ایران از سایر اقوام دیگر پررنگ‌تر است. از جمله اقوامی كه حتی زندگی روزمره آنها با شعر عجین شده و شعر بخشی از تاریخ چند هزار ساله فرهنگ آنان محسوب می‌شود، مردم عرب خوزستان هستند. برجستگی اقوام عرب خوزستان در شاعری، امتداد قدمتی است كه از نسل‌های گذشته تا به امروز ادامه داشته است. شعر در فرهنگ مردم عرب خوزستان مانند میراثی ارزشمند از دوره‌های دور ادبیات عرب منطقه است به گونه‌ای كه شعر و شاعری به بخش جدایی‌ناپذیر زندگی‌شان تبدیل شده و حتی محاورات خود را در قالب شعر انجام می‌دهند. برگزاری چندین دوره جشنواره شعر رضوی یادبود دعبل خزاعی به زبان عربی و شعرخوانی شاعران عرب زبان از سایر كشورهای عرب جهان نیزدر راستای مهر تایید وجود طبعِ شاعرانگی میان مردم عرب خوزستان و هویت والاتر بخشیدن به شعر اصیل عربی در خوزستان است كه به تازگی دوازدهمین دوره این جشنواره با حضور مهمانان خارجی مانند دوره‌های گذشته در كنار مزار دعبل خزاعی شاعر اهل بیت(ع) به كار خود پایان داد.
پیش‌بینی تصاحب جایگاه برتر شعر جهان عرب در آینده
محمد جوروند، مدیركل فرهنگ و ارشاد اسلامی خوزستان و كارشناس ادبیات بومی این استان می‌گوید در استان خوزستان شعر دیرینگی خاصی دارد. او در گفت‌وگو با جام‌جم عنوان می‌كند: در گذشته دیالوگ‌های افراد در قالب شعر بیان می‌شد. امروز بر زبان كهنسالان ما ابیات شعری جاری می‌شود كه سرایندگان نامعلوم دارد و این اشعار همان شعرهایی است كه فی‌البداهه در محاورات سروده شده اما به كسی به شكل رسمی آنها را ضبط نكرده است.
جوروند بیان می‌كند كه همسایگی خوزستان با كشورهای عرب منطقه باعث شده است كه شعر، میان عرب‌های بومی خوزستان نیز به شكل ویژه ظاهر شود. او می‌افزاید: شعرهایی توسط شاعران عرب استان خوزستان سروده می‌شود كه از نظر محتوا، ساختاری، تصویرسازی و تشبیه نه‌تنها كم‌نظیر بلكه بی‌نظیر هستند. جوروند براساس حضور قدرتمند شاعران عرب خوزستان تحلیل می‌كند كه در آینده‌ای نزدیك، شاعران عرب خوزستان جایگاه برتر شعر جهان عرب و اسلام را از آن خود خواهند كرد و این پیش‌بینی براساس پختگی امروز شعر شاعران عرب خوزستانی است.
ویژگی منحصر به فرد زبان عربی
این كارشناس ادبیات بومی خوزستان همچنین تصریح می‌كند زبان عربی، زبانی آهنگین است و این توانمندی در خود زبان عربی وجود دارد كه به سرعت به شعر تبدیل شود تا جایی كه گفت‌وگوها و دیالوگ‌های افراد عامه نیز آهنگی خاص و نزدیك به شعر دارد.
آنچه به وضوح روشن و مورد تایید كارشناسان زبان و ادبیات عربی است ظهور قدرتمند شاعران عرب خوزستان در ادبیات جهان عرب است. از جمله موضوعاتی كه شاعران عرب خوزستان به شكل ویژه به آن پرداخته و بسیار خوش درخشیده‌اند؛ شعر آیینی است.
جایگاه شعر در مناسبت‌های مختلف
مرتضی حیدری آل‌كثیر از جمله شاعران برجسته عرب خوزستانی است كه اشعار معروفی با مضمونی آیینی دارد. آل‌كثیر در گفت‌وگو با خبرنگار جام‌جم می‌گوید از گذشته میان اقوام و طوایف عرب این سخن مشهور است كه اگر یك عرب با شعر و شاعری غریب و نامانوس باشد باید از این موضوع تعجب كرد. این روایت نشان‌دهنده جایگاه مهم شعر میان طوایف عرب خاورمیانه است و عرب‌های خوزستان نیز از این غائله مستثنی نیستند. آل‌كثیر عنوان می‌كند كه بسیاری از آداب و رسوم و آیین‌های رسمی و غیررسمی مانند خواستگاری، عزا، جشن و مناسبت‌های ملی و مذهبی مردم عرب خوزستان مهم‌ترین عنصری كه ارائه می‌شود شعر و مهم‌ترین شخصیتی كه حضور می‌یابد شاعر است.
آل‌كثیر تصریح می‌كند: زبان عربی، زبانی ادبی است و كسی كه به این زبان سخن می‌گوید به شعر میل پیدا می‌كند.
نام بعضی از قالب‌های ادبی شعر در عربی براساس عمق نفوذ آنها نامگذاری شده است؛ مانند قالب دارمی كه به معنای گفت‌وگو و سخن‌گفتن است. این قالب میان نسل‌های گذشته و حتی افراد مسنی كه امروز میان ما حاضرند بسیار رواج دارد و موضوع ابیات این نوع از اشعار عموما از احساسات بومی و فرهنگ منطقه برگرفته شده است. او عنوان می‌كند: بزرگان ادب می‌گویند اگر كسی می‌خواهد زندگی عرب‌ها را بررسی كند باید سراغ اشعار شاعران‌شان برود. با توجه به این‌كه خوزستان دروازه ورود تشیع نیز بوده این سخن درباره مردم عرب خوزستان نیز صدق می‌كند.
گفت‌وگوهای شاعرانه
این شاعر برجسته خوزستانی با اشاره به قالب شعری یزله یا هوسه ادامه می‌دهد: قالب یزله و هوسه نیز در مراسم عزاداری و هم در مراسم عروسی استفاده می‌شود زیرا این سبك از شعر به وزنی خاص كه باعث ابراز احساسات و عواطف است منتهی می‌شود. این قالب از شعر عربی با وجود این‌كه از لحاظ ادبی بسیار عمیق نیست اما در كل ادبیات عرب گونه‌ای منحصر به فرد است چرا كه اهمیت آن از منظر مردم‌شناسی بسیار مهم محسوب می‌شود و بعضا گفت‌وگوهای طوایف در قالب همین نوع از شعر صورت می‌گیرد. مثلا گاهی طایفه‌ای در چند بیت هوسه از یك طایفه دیگر تشكر می‌كند و گفت‌وگو نیز در بستر همین قالب ادامه پیدا می‌كند.
آل‌كثیر معتقد است از زمانی كه تاریخ‌نویسان آغاز به نوشتن تاریخ كرده‌اند، همیشه شعر در میان مردم عرب خوش درخشیده است. او تصریح می‌كند كه امروزه جایگاه شعرعربی خوزستان در جهان، جایگاهی با اهمیت بالا است و شاعران عرب خوزستانی در جشنواره‌های معروف شعر جهان عرب بسیار قوی حاضر شدند.
شاعرانگی، شگرد زبان عربی است
مژده پاك‌سرشت تنها شاعر زن عرب ایرانی‌ای است كه نام او در كتاب دائره‌المعارف شاعران عرب زبان جهان درج شده است. پاك‌سرشت گفت‌وگویش را با جام‌جم با روایتی از نزار قبانی آغاز می‌كند: یك زمانی از نزار قبانی پرسیدند چه تعداد از اعضای خانواده‌تان شاعرند؟ قبانی پاسخ می‌دهد كه در رابطه با عرب‌ها بپرسید در یك خانواده چند نفر شاعر نیستند. پاك‌سرشت می‌گوید: ما در جامعه‌ای بزرگ شدیم كه زبان رسمی‌مان فارسی است. هر كجا كه می‌رفتیم؛ حتی در كوچه و بازار نیز وقتی می‌خواهیم مثال بزنیم؛ با اشعار حافظ مثال‌های روزمره خودمان را می‌زدیم. از آنجا كه انسان ذهن مقایسه‌گری دارد؛ دائما من در حال مقایسه زبان عربی و زبان فارسی بودم و می‌دیدم كوچك‌ترین كارها را نیز گاهی در زبان عربی به زبان شعر می‌گفتند. همیشه از خودم می‌پرسیدم و دائما در حال دقت بودم كه كدام یك از زبان‌های عربی و فارسی، بیشتر به شعر توجه دارند. مطمئنا وزنه روی زبان عربی بود چرا كه در جامعه اقوام عرب، شعر مقام و جایگاه بالاتری دارد و حتی در محاوره‌های ساده و روزمره نیز این توجه به شعر در زبان عربی مشهود است. او همچنین می‌افزاید: زبان عربی زبانی قاعده‌مند است و دستور زبان سختی دارد و باز هم در مقایسه با سایر زبان‌های زنده جهان خواهیم دید كه شعرگفتن در زبان عربی دشوار است چرا كه قوانین دست و پا گیر زیادی دارد. اما استفاده از شعر در مكالمه و محاوره عربی شاید از شگردهای زبان عربی است.
دید تازه شاعران عرب خوزستانی به مضامین تكراری در شعر
این بانوی شاعر عرب‌زبان ایرانی درباره جایگاه شاعران عرب ایرانی در شعر عربی و شعر فارسی نیز عنوان می‌كند: ما شاعران دو زبانه بسیاری داریم كه مثلا زبان مادری آنها آذری، عربی یا زبان دیگری به جز زبان فارسی است اما شعرهای بسیار قوی‌ای به زبان فارسی می‌سرایند و تمركزشان در شاعری بر زبان فارسی است. از آن سو شاعران دو زبانه دیگری هستند كه متمركز شعرسراییدن به زبان مادری‌شان هستند و دسته دیگر شاعری به هر دو زبان را پیش می‌برند. این مساله به خود شاعر، علاقه، تمرین و مداومت او در شعرسرایی بستگی دارد. هرقدر شاعر وقت بیشتری برای مطالعه شعر عربی یا شعر فارسی می‌گذارد؛ این تمركز بر زبان شعر او نیز تاثیر خواهد گذاشت. البته ناگفته نماند كه نكته‌ای پنهانی در درون خود شاعر نیز وجود دارد.
این است كه كدام یك از آن دو زبان بر احساسات، ذهنیت و احساسات شاعر غلبه دارد. پاك‌سرشت درباره نقش شاعران عرب ایرانی در خاورمیانه نیز می‌گوید: اگر بخواهیم با دید وسیعتری به مساله نگاه كنیم؛ به این موضوع برمی‌گردد كه چقدر شاعران ما نگاه جدیدی به مضمون شعرهایشان داشته‌اند. شاید در دنیا چند موضوع بیشتر در ادبیات نداریم اما دید هر شاعر نسبت به موضوع بسیار مهم است و میزان تاثیرگذاری شاعران عرب بان ایرانی بر ادبیات عرب نیز به زاویه دید اشعارشان بستگی دارد. اما به طور كلی؛ تعدادی از شاعران خوزستانی ما وقتی در جشنواره جهانی شاعر الملیون در كشور امارات -كه اتفاقا جشنواره بزرگی برای شاعران جهان عرب است- شركت كردند، برگزیده اعلام شدند و این نشان می‌دهد شاعران ما نگاه تازه و جدیدی به مضامین موجود شعر در ادبیات عرب دارند.
محمد جوروند، مدیركل فرهنگ و ارشاد اسلامی خوزستان و كارشناس ادبیات بومی این استان می‌گوید در استان خوزستان شعر دیرینگی خاصی دارد. او در گفت‌وگو با جام‌جم عنوان می‌كند: در گذشته دیالوگ‌های افراد در قالب شعر بیان می‌شد. امروز بر زبان كهنسالان ما ابیات شعری جاری می‌شود كه سرایندگان نامعلوم دارد و این اشعار همان شعرهایی است كه فی‌البداهه در محاورات سروده شده اما به كسی به شكل رسمی آنها را ضبط نكرده است.
جوروند بیان می‌كند كه همسایگی خوزستان با كشورهای عرب منطقه باعث شده است كه شعر، میان عرب‌های بومی خوزستان نیز به شكل ویژه ظاهر شود. او می‌افزاید: شعرهایی توسط شاعران عرب استان خوزستان سروده می‌شود كه از نظر محتوا، ساختاری، تصویرسازی و تشبیه نه‌تنها كم‌نظیر بلكه بی‌نظیر هستند. جوروند براساس حضور قدرتمند شاعران عرب خوزستان تحلیل می‌كند كه در آینده‌ای نزدیك، شاعران عرب خوزستان جایگاه برتر شعر جهان عرب و اسلام را از آن خود خواهند كرد و این پیش‌بینی براساس پختگی امروز شعر شاعران عرب خوزستانی است.
ویژگی منحصر به فرد زبان عربی
این كارشناس ادبیات بومی خوزستان همچنین تصریح می‌كند زبان عربی، زبانی آهنگین است و این توانمندی در خود زبان عربی وجود دارد كه به سرعت به شعر تبدیل شود تا جایی كه گفت‌وگوها و دیالوگ‌های افراد عامه نیز آهنگی خاص و نزدیك به شعر دارد.
آنچه به وضوح روشن و مورد تایید كارشناسان زبان و ادبیات عربی است ظهور قدرتمند شاعران عرب خوزستان در ادبیات جهان عرب است. از جمله موضوعاتی كه شاعران عرب خوزستان به شكل ویژه به آن پرداخته و بسیار خوش درخشیده‌اند؛ شعر آیینی است.
جایگاه شعر در مناسبت‌های مختلف
مرتضی حیدری آل‌كثیر از جمله شاعران برجسته عرب خوزستانی است كه اشعار معروفی با مضمونی آیینی دارد. آل‌كثیر در گفت‌وگو با خبرنگار جام‌جم می‌گوید از گذشته میان اقوام و طوایف عرب این سخن مشهور است كه اگر یك عرب با شعر و شاعری غریب و نامانوس باشد باید از این موضوع تعجب كرد. این روایت نشان‌دهنده جایگاه مهم شعر میان طوایف عرب خاورمیانه است و عرب‌های خوزستان نیز از این غائله مستثنی نیستند. آل‌كثیر عنوان می‌كند كه بسیاری از آداب و رسوم و آیین‌های رسمی و غیررسمی مانند خواستگاری، عزا، جشن و مناسبت‌های ملی و مذهبی مردم عرب خوزستان مهم‌ترین عنصری كه ارائه می‌شود شعر و مهم‌ترین شخصیتی كه حضور می‌یابد شاعر است.
آل‌كثیر تصریح می‌كند: زبان عربی، زبانی ادبی است و كسی كه به این زبان سخن می‌گوید به شعر میل پیدا می‌كند.
نام بعضی از قالب‌های ادبی شعر در عربی براساس عمق نفوذ آنها نامگذاری شده است؛ مانند قالب دارمی كه به معنای گفت‌وگو و سخن‌گفتن است. این قالب میان نسل‌های گذشته و حتی افراد مسنی كه امروز میان ما حاضرند بسیار رواج دارد و موضوع ابیات این نوع از اشعار عموما از احساسات بومی و فرهنگ منطقه برگرفته شده است. او عنوان می‌كند: بزرگان ادب می‌گویند اگر كسی می‌خواهد زندگی عرب‌ها را بررسی كند باید سراغ اشعار شاعران‌شان برود. با توجه به این‌كه خوزستان دروازه ورود تشیع نیز بوده این سخن درباره مردم عرب خوزستان نیز صدق می‌كند.
گفت‌وگوهای شاعرانه
این شاعر برجسته خوزستانی با اشاره به قالب شعری یزله یا هوسه ادامه می‌دهد: قالب یزله و هوسه نیز در مراسم عزاداری و هم در مراسم عروسی استفاده می‌شود زیرا این سبك از شعر به وزنی خاص كه باعث ابراز احساسات و عواطف است منتهی می‌شود. این قالب از شعر عربی با وجود این‌كه از لحاظ ادبی بسیار عمیق نیست اما در كل ادبیات عرب گونه‌ای منحصر به فرد است چرا كه اهمیت آن از منظر مردم‌شناسی بسیار مهم محسوب می‌شود و بعضا گفت‌وگوهای طوایف در قالب همین نوع از شعر صورت می‌گیرد. مثلا گاهی طایفه‌ای در چند بیت هوسه از یك طایفه دیگر تشكر می‌كند و گفت‌وگو نیز در بستر همین قالب ادامه پیدا می‌كند.
آل‌كثیر معتقد است از زمانی كه تاریخ‌نویسان آغاز به نوشتن تاریخ كرده‌اند، همیشه شعر در میان مردم عرب خوش درخشیده است. او تصریح می‌كند كه امروزه جایگاه شعرعربی خوزستان در جهان، جایگاهی با اهمیت بالا است و شاعران عرب خوزستانی در جشنواره‌های معروف شعر جهان عرب بسیار قوی حاضر شدند.
شاعرانگی، شگرد زبان عربی است
مژده پاك‌سرشت تنها شاعر زن عرب ایرانی‌ای است كه نام او در كتاب دائره‌المعارف شاعران عرب زبان جهان درج شده است. پاك‌سرشت گفت‌وگویش را با جام‌جم با روایتی از نزار قبانی آغاز می‌كند: یك زمانی از نزار قبانی پرسیدند چه تعداد از اعضای خانواده‌تان شاعرند؟ قبانی پاسخ می‌دهد كه در رابطه با عرب‌ها بپرسید در یك خانواده چند نفر شاعر نیستند. پاك‌سرشت می‌گوید: ما در جامعه‌ای بزرگ شدیم كه زبان رسمی‌مان فارسی است. هر كجا كه می‌رفتیم؛ حتی در كوچه و بازار نیز وقتی می‌خواهیم مثال بزنیم؛ با اشعار حافظ مثال‌های روزمره خودمان را می‌زدیم. از آنجا كه انسان ذهن مقایسه‌گری دارد؛ دائما من در حال مقایسه زبان عربی و زبان فارسی بودم و می‌دیدم كوچك‌ترین كارها را نیز گاهی در زبان عربی به زبان شعر می‌گفتند. همیشه از خودم می‌پرسیدم و دائما در حال دقت بودم كه كدام یك از زبان‌های عربی و فارسی، بیشتر به شعر توجه دارند. مطمئنا وزنه روی زبان عربی بود چرا كه در جامعه اقوام عرب، شعر مقام و جایگاه بالاتری دارد و حتی در محاوره‌های ساده و روزمره نیز این توجه به شعر در زبان عربی مشهود است. او همچنین می‌افزاید: زبان عربی زبانی قاعده‌مند است و دستور زبان سختی دارد و باز هم در مقایسه با سایر زبان‌های زنده جهان خواهیم دید كه شعرگفتن در زبان عربی دشوار است چرا كه قوانین دست و پا گیر زیادی دارد. اما استفاده از شعر در مكالمه و محاوره عربی شاید از شگردهای زبان عربی است.
دید تازه شاعران عرب خوزستانی به مضامین تكراری در شعر
این بانوی شاعر عرب‌زبان ایرانی درباره جایگاه شاعران عرب ایرانی در شعر عربی و شعر فارسی نیز عنوان می‌كند: ما شاعران دو زبانه بسیاری داریم كه مثلا زبان مادری آنها آذری، عربی یا زبان دیگری به جز زبان فارسی است اما شعرهای بسیار قوی‌ای به زبان فارسی می‌سرایند و تمركزشان در شاعری بر زبان فارسی است. از آن سو شاعران دو زبانه دیگری هستند كه متمركز شعرسراییدن به زبان مادری‌شان هستند و دسته دیگر شاعری به هر دو زبان را پیش می‌برند. این مساله به خود شاعر، علاقه، تمرین و مداومت او در شعرسرایی بستگی دارد. هرقدر شاعر وقت بیشتری برای مطالعه شعر عربی یا شعر فارسی می‌گذارد؛ این تمركز بر زبان شعر او نیز تاثیر خواهد گذاشت. البته ناگفته نماند كه نكته‌ای پنهانی در درون خود شاعر نیز وجود دارد.
این است كه كدام یك از آن دو زبان بر احساسات، ذهنیت و احساسات شاعر غلبه دارد. پاك‌سرشت درباره نقش شاعران عرب ایرانی در خاورمیانه نیز می‌گوید: اگر بخواهیم با دید وسیعتری به مساله نگاه كنیم؛ به این موضوع برمی‌گردد كه چقدر شاعران ما نگاه جدیدی به مضمون شعرهایشان داشته‌اند. شاید در دنیا چند موضوع بیشتر در ادبیات نداریم اما دید هر شاعر نسبت به موضوع بسیار مهم است و میزان تاثیرگذاری شاعران عرب بان ایرانی بر ادبیات عرب نیز به زاویه دید اشعارشان بستگی دارد. اما به طور كلی؛ تعدادی از شاعران خوزستانی ما وقتی در جشنواره جهانی شاعر الملیون در كشور امارات -كه اتفاقا جشنواره بزرگی برای شاعران جهان عرب است- شركت كردند، برگزیده اعلام شدند و این نشان می‌دهد شاعران ما نگاه تازه و جدیدی به مضامین موجود شعر در ادبیات عرب دارند.
