بی‌راه نیست اگر بگوییم شرق جدیدی که اریگی زنگ هشدار ظهور غول‌آسای آن را برای غرب به صدا درآورده، از همان کانون‌هایی برخاسته که نظم اقتصادی 100 ساله گذشته را تشکیل می‌دادند. در واقع شرق جدید مجموعه کشورهایی هستند که با در اختیار گرفتن اصول اساسی تولید، تجارت، بانکداری، قوای نظامی، فناوری، عرضه سیمای فرهنگی و ارتباطی غنی، اقتصادهای پیشرو ارائه می‌کنند.
همکارهای این قدرت‌های نوظهور از طریق ایجاد بازارهای مشترک منقطه‌ای و فرامنطقه‌ای و به گردش درآوردن تولید و تجارت برای این بازارها معنی پیدا کرده است. در این شرق جدید، اعضایی از آمریکای لاتین، آفریقا، آسیا و اوراسیا حضور دارند. یکی از قدرتمندترین این اتحادها در قالب بریکس (BRICS) ظهور پیدا کرده است مانند برزیل، روسیه، هند، چین و آفریقای جنوبی.
 قدرت اقتصادی بریکس
بریکس را می‌توان یکی از بزرگ‌ترین بازارهای اقتصادی جهان به حساب آورد، چرا‌که اعضای آن 26.7درصد از مساحت کره زمین و 41.5درصد جمعیت جهان را در اختیار دارند. 19.6هزار میلیارد دلار از تولید ناخالص داخلی (GDP) و 23.2درصد تولید ناخالص جهانی (GWP) در اختیار این کشورهاست. در حالی بریکس در سال 2006 تشکیل شد که 10سال پیش از آن، یک سازمان قدرتمند امنیتی ــ اقتصادی ــ سیاسی در قالب سازمان همکارهای‌های شانگهای متشکل از چین، روسیه، قزاقستان، قرقیزستان و تاجیکستان به راه افتاده بود.
در واقع بریکس جایی است که قدرت‌های نوظهورتر مانند هند، برزیل و آفریقای جنوبی به شرق اضافه شدند. با افزوده شدن نام ایران به اعضای اصلی پیمان شانگهای در دولت سیزدهم، ایران به اولین کشورهای خاورمیانه‌ای همکار با قدرت‌های نوظهور تبدیل شد، حتی ترکیه هم به‌دلیل عضویت در ناتو به‌عنوان عضو اصلی شناخته نشده است. این کشور، دست‌کم از شش سال پیش در تکاپوی یپوستن به پیمان فرامنقطه‌ای شانگهای بود اما درنهایت نه حتی به‌عنوان عضو ناظر 
(Observer states) که به‌عنوان Dialogue partners (شرکای گفت‌وگو) پذیرفته شد.
بر همین اساس می‌توان مدعی شد ایران در عرصه دیپلماسی فرامنطقه‌ای و پیوستن به معماری جدید امنیتی ــ اقتصادی آسیا و اروسیا و نظم جدید پساغرب، موفق به برداشتن گام مهمی شده اما حالا ایران در تکاپوی عضویت در بریکس است؛ سازمانی که ابعاد اقتصادی حضورش در جهان، پررنگ‌تر از سازمان همکاری‌های شانگهای است و به نوعی برادر خوانده آن محسوب می‌شود. در‌حال حاضر چین قصد دارد بریکس را در قالب بریکس پلاس، احیا کند تا ایران در کنار 10کشور دیگر به شرکای مهم پنج کشور ابتدایی تبدیل شوند. یکی از اهداف مشترک چین و روسیه به‌عنوان قدرت‌های اصلی شانگهای و بریکس از عضویت ایران، جلب مشارکت اقتصادی ایران دربرابر غرب و استفاده از ظرفیت‌های بالقوه این کشور در شبکه نوین تجارت جهانی است؛ شبکه‌ای که در برابر سازمان تجارت جهانی قرار می‌گیرد. با توجه به این‌که ایران از چند بندر استراتژیک متصل به آب‌های آزاد، منظقه ساحلی مکران، تنگه استراتژیک هرمز، مرزهای گسترده با آسیای غرب و جنوب غرب، کریدورهای جذاب برای اتصال به آسیای میانه و اوراسیا و شبکه ترانزیتی نسبتا فعال اما نیازمند سرمایه‌گذاری برخوردار است، می‌تواند به پل اتصال شرق و غرب تبدیل شود. ایران برای فعال‌تر کردن این ظرفیت، کریدورهای شرق به غرب و شمال به جنوب را در دولت سیزدهم فعال کرده است. به همین منظور در سفر اخیر مقام‌های ارشد قزاقستان، تفاهمی منعقد شد تا این دو کشور مشتاق به استفاده از نظم جدید ایجاد شده از سوی بریکس، بتوانند ظرفیت‌های متصل کننده خود به آسیای میانه و اورسیا را با یکدیگر به اشتراک بگذارند ازجمله ظرفیت‌های کریدور بندرعباس ــ ترکمنستان ــ قزاقستان، بندر استراتژیک اوکتائو در قزاقستان و کریدور قزاقستان ــ ایران ــ ترکیه.
 نظم مبتنی بر همکاری
این همکاری گسترده فرامنطقه‌ای از طریق شاهراه جهانی راه ابریشم جدید معروف به ابتکار کمربند و جاده (Belt and Road Initiative) تقویت می‌شود تا بسترهای اقتصادی 60 کشور جهان را روی نظم جدید جهانی به یکدیگر متصل کند. این ظرفیت به کشورهای همکار بریکس و سازمان همکاری‌های شانگهای کمک می‌کند که اقتصاد خود را تقویت کنند تا به جای نظم مبتنی بر رقابت در نظم مبتنی بر همکاری قرار گیرند. به ‌این طریق می‌توانند شیوه‌های تأمین مالی و سرمایه‌گذاری خود را به یکدیگر نزدیک کنند و به منظور کاهش هزینه‌های مبادله و کاهش آثار جهانی تورم دلار در تجارت فرامرزی، از ارزهای مشترک استفاده کنند.
کشورهایی مانند ایران و روسیه هم که به واسطه تحریم‌های غرب ناچار به پرداخت هزینه‌های بالاتری برای تبادلات بین‌المللی و تجاری خود هستند از این ظرفیت برای کنار گذاشتن آثار تحریم‌ها استفاده می‌کنند و توأمان با شیوه‌های جدید تأمین سرمایه، اقتصاد خود را از گزند تسلط دلار دور می‌کنند. رئیس اتاق بازرگانی مشترک ایران و چین با اشاره به ضرورت عضویت ایران در همکاری‌های جدید بین‌المللی یادآور شد تشکیل بلوک قدرتمند اقتصادی مستلزم جلب همکاری‌های جدید است.

ظهور شرق اقتصادی
مجید رضا حریری به جام‌جم گفت: «بریکس و سازمان همکاری‌های شانگهای، پیوندهای قوی میان اقتصاد ایران با قدرت‌های نوظهور ایجاد می‌کند. این همکاری به سبب جمعیت و حجم اقتصادی که با خود ایجاد می‌کند، آسیا و اوراسیا را به صاحبان آینده اقتصاد جهان تبدیل می‌کند. پیوستن ایران به این حوزه هم ایران را لحاظ روانی به یک کشور نوظهور تبدیل می‌کند و هم این‌که موجب می‌شود ظرفیت‌های اقتصادی ایران به یک فرصت بالفعل تبدیل شود. در نتیجه ایران در حرکت از تسلط غرب اقتصادی به سمت شرق اقتصادی سهیم می‌شود.»
به گفته رئیس اتاق ایران و چین «در آینده تغییرات فاحشی در روابط پولی و بانکی جهان ایجاد می‌شود و کشورها می‌توانند از حالا برای این نظم جدید آماده شوند». با توجه به ظرفیت‌های موجود در اقتصاد ایران به نظر می‌رسد می‌توان چالش‌های اقتصادی را با توسعه همکاری‌های فرامنطقه‌ای کاهش داد و رشد اقتصادی را همراه با تغییرهای جهانی حرکت سرمایه محقق کرد.

پیام عابدی - گروه اقتصاد