گفت‌وگوی «جام‌جم» با علی صالحی، کارگردان مستند:
طعم یک لیوان چای‌عراقی در «سفرقند»
نوجوانی یکی از مهم‌ترین دوره‌های سنی است و برنامه‌سازی برای نوجوانان مانند شرایط سنی این دوره از پیچیدگی‌ها و دشواری‌های خاص خود برخوردار است. اگر برنامه‌سازی در تلویزیون را بر مبنای نیازها و ویژگی‌های روانشناختی مخاطب در نظر بگیریم، برنامه‌سازی برای نوجوانان به دلیل شرایط خاص سنی و عبور از کودکی به بزرگسالی و بحران‌های هویتی مخصوص این دوران دشوارتر از طیف‌های دیگر است. از نگاه متخصصان، جامعه‌پذیری و اجتماعی‌شدن در این دوره شکل و معنا می‌گیرد و کشف خلاقیت‌ها و توجه به ایده‌‌های آنان که گاه برای ما عجیب و نشدنی است، می‌تواند شخصیت آنان را مستقل و دانا بار بیاورد. مستند «سفرقند» با همین نگاه سراغ نوجوانان رفته و در یک رئالیتی‌شو، سفر چند نوجوان را که در مسیر پیاده‌روی اربعین طی طریق می‌کنند، روایت کرده و اتفاقات تلخ و شیرین این مسیر را با زبان نوجوانی به تصویر می‌کشد. سفرقند به تهیه‌کنندگی امین سلمان‌زاده و کارگردانی علی صالحی از شبکه‌های قرآن و امید پخش می‌شود. با کارگردان و تهیه‌کننده این مستند گفت‌وگو کرده‌ایم.
علی صالحی کارگردان این مستند طلبه روحانی است که به نظر می‌آید هنوز از 16- 15سالگی‌اش فاصله نگرفته و با تشکیل گروه «سرزمین هنر» همه فعالیتش را با نوجوانان محدود کرده است. او پنج سال قبل از میان ۱۵۰۰ نفر در قم، ۱۲دانش‌آموز خاص انتخاب کرد تا در یک گروه صمیمی، هم آموزش داده و هم هنرمند پرورش دهد. معیارش برای انتخاب این دانش‌آموزان روابط عمومی، ذوق و علاقه هنری بود که با زیر ذره‌بین‌گذاشتن و رد کردن از فیلترهایی مثل نوع نگاه به زندگی، کتابخوان بودن یا نبودن، قدرت رویاپردازی و تلاش برای رسیدن به آرزوهایشان و خیلی چیزهای دیگر این نوجوانان گلچین شده‌اند. حالا این گروه خود را در قامت زائر کربلا دیده و در مسیر پیاده‌روی اربعین دیده‌ها و شنیده‌هایش را ثبت کرده است. صالحی با اشاره به مسیری که این نوجوانان طی کرده‌اند تا به این نقطه برسند به جام‌جم گفت: اولین گام برای تولید مستند را با مستند «خونه آبی» محصول گروه هنری -رسانه‌ای آوینا برداشتیم. خونه آبی، تجربه مستندسازی و همراهی با 12نوجوان در سفر راهیان نور بود که در هشت قسمت 20دقیقه‌ای در سال 98 روی آنتن شبکه سه سیما رفت.
وی افزود: به دلیل موفقیت این تجربه، دو سال بعد فصل دوم خونه آبی را در هشت قسمت روی آنتن شبکه سه و افق فرستادیم و این دو مستند به بچه‌هایی که پشت دوربین مشغول یادگرفتن سینما و برنامه‌سازی بودند اعتماد به نفسی داد که برای نوجوانان در این سن غنیمت است.
زبان کودکانه
کارگردان سفرقند با اشاره به تولید مستند برای نوجوانان عنوان کرد: به اعتقاد روان‌شناسان، نوجوانان پیچیده‌ترین طیف سنی را دارند و در حوزه رسانه‌ای نه می‌توان به زبان کودکانه با آنها حرف زد و نه می‌توان به عنوان یک مخاطب بزرگسال به آنها نگاه کرد. برای همین کارکردن با آنها ریزه‌کاری و حوصله زیادی می‌طلبد.
صالحی مهم‌ترین هدف تولید سفرقند را نمایش حضور صمیمی نوجوانان در پیاده‌روی اربعین دانست و بیان کرد: در سفرقند همان گروه دوباره گرد هم آمدند. مسیر قم تا حرم امام حسین(ع) برای آنها مفهوم دیگری پیدا کرد چرا که در این مسیر ضمن برنامه‌سازی در فضایی جدید تجربیات شخصی زیادی را با خود حمل کردند.
وی خط اصلی مستند را چنین توصیف کرد: جمعی از نوجوانان با معلم طلبه‌شان با هم به پیاده‌روی اربعین می‌روند و در این سفر درباره موضوعات مختلف بحث می‌کنند. سؤال می‌کنند و حتی با جواب‌های معلم‌شان قانع نمی‌شوند و خودشان به آن نتیجه می‌رسند. به گفته کارگردان سفرقند، این سفر به نوعی نوجوانان را پخته می‌کند. شاید آنها تیپ جهانگردی به خودشان بگیرند اما ویژگی‌های منحصر به فرد این سفر از تفاوت میان زبان و واحد پول و سلیقه‌‌های غذایی تا شباهت‌‌های مذهبی و یکپارچگی و همدلی میان ما و عراقی‌ها، سوژه‌های خوبی برای نوجوانان بود تا قاب دوربین‌شان را با فضایی متفاوت پیوند بزنند.
روحیه طلبگی
صالحی، تجربه کار با نوجوانان را متفاوت دانست و تاکید کرد: شاید یکی از دلایل این علاقه‌مندی، روحیه طلبگی خودم و تأثیری که پدرم به عنوان دبیر ریاضی روی من گذاشت و تعامل با نوجوانان را بلد بود، باشد. وقتی به عنوان مبلغ به شهرهای مختلف از جمله سیستان و بلوچستان و کرمان رفتم فقط نوجوانان بودند که نظرم را جلب می‌کردند و از همان زمان یاد گرفتم با آنها چطور زندگی کنم و برایشان وقت بگذارم. وی ادامه داد: ارزیابی من از نوجوانی این است که آنها ذهن خلاقی دارند و در همین مسیر پیاده‌روی گاهی ایده‌ها و نظراتی می‌دادند که برای گروه راهگشا و مهم بود. قرار بود آنها مشاهدات خود را از این سفر به صورت مستند ضبط و عرضه کنند. همین ویژگی برای من ارزشمند بود و الان هم وقتی با بچهها هستم از این‌که با سؤالات و نظراتشان ما را کلافه می‌کنند لذت می‌برم. کارگردان سمرقند که در این مستند نقش راوی را هم برعهده دارد ویژگی این رئالیتی شو را نمایش زندگی واقعی این نوجوانان در این پیاده‌روی برشمرد و ادامه داد: تلاش کردیم وارد بازی گرفتن از نوجوانان نشویم و آنها را به حال خود بگذاریم. شکل واقعی برخوردهای آنها برای ما مهم بود. اگر تاب‌آوری آدم‌های معمولی در مسیر پیاده‌روی اربعین را 10روز بدانیم این زمان برای نوجوانان کمتر است و زود حوصله‌شان سر می‌رود و خسته، دلخور و عصبانی می‌شوند. اما با وجود مشکلات و دغدغه‌های مربوط به این رده سنی، اتفاقات شیرین و تلخی در مسیر رخ داد که به تصویر کشیدنش برای مخاطب جالب و باورپذیر بود.
نمایش عشق عراقی‌ها به زائران
امین سلمان‌زاده، تهیه کننده سفرقند این مستند را اتفاقی ویژه برای نوجوانانی دانست که می‌خواستند پیاده‌روی اربعین را به صورت واقعی با تمام سختی‌ها و شیرینی‌ها و اتفاقات خوب و میزبانی‌های فوق‌العاده‌اش ببینند. تهیه کننده سفرقند با اشاره به موضوع این مستند بیان کرد: مستند را به شکل رئالیتی‌شو ترسیم کردیم . مربی گروه که طلبه جوانی است طی مسیر با بچهها حرف می‌زند و با طرح مسأله حول محور تفاوت انسان‌ها و پاسخ به سؤال‌های ذهنی یکی از نوجوانان، موجب بحث بین آنها می‌شود و آنها را به دنبال حل مسأله می‌فرستد و درنهایت به انعکاس بازخوردها و پاسخ‌های آنان می‌پردازد.
وی دیگر خصوصیت سفرقند را تازگی و دست اول بودن روایت اربعین و نمایش عشق عراقی‌ها به زائران دانست و گفت: فیلمبرداری و تولید این مستند در همین ایام اربعین۱۴۰۱ رخ داد و سرعت عمل، انتخاب تجهیزات و هماهنگی با دولت عراق بسیار مهم بود. سلمان‌زاده هدف از تولید این مستند را نمایش تصویر درستی از اربعین عنوان کرد و افزود: مستند سفرقند، ماجرای نوجوانانی است که در مسیر پیاده‌روی اربعین(ع)، روایت‌های شیرینی از تعاملات فردی و برخوردشان با سایر زائران به تصویر می‌کشند.
نوجوانان پرشور
تهیه‌کننده سفرقند با اشاره به مراحل تولید این مستند بیان کرد: این مستند با نوجوانانی پرشوری که پیشتر نیز در مستند «خانه آبی» حضور داشتند تولید شد. اصل ایده از اول محرم پا گرفت و تصویربرداری از اول شهریور شروع شد. یک هفته در قم تصویرگرفتیم و 8 شهریور به سمت مرز راه افتادیم و طی هشت روز فیلمبرداری این مسیر را به مسافت 500کیلومتر تا حرم سیدالشهدا(ع) پیمودیم و ماحصل این هشت روز، ضبط شش قسمت از مستند بود که با اتفاقات اخیر کشور عراق و شلوغی‌های اربعین کار به‌خوبی پیش رفت. وی از احتمال ساخت مستندهای دیگر با حضور نوجوانان خبر داد و تاکید کرد: در سال‌های بعد نیز اگر نیازی به تهیه مستندی با موضوع اربعین یا موضوعات دیگر دیده شود مستندسازی را ادامه خواهیم داد.
نیره رضایی - گروه رسانه
وی افزود: به دلیل موفقیت این تجربه، دو سال بعد فصل دوم خونه آبی را در هشت قسمت روی آنتن شبکه سه و افق فرستادیم و این دو مستند به بچه‌هایی که پشت دوربین مشغول یادگرفتن سینما و برنامه‌سازی بودند اعتماد به نفسی داد که برای نوجوانان در این سن غنیمت است.
زبان کودکانه
کارگردان سفرقند با اشاره به تولید مستند برای نوجوانان عنوان کرد: به اعتقاد روان‌شناسان، نوجوانان پیچیده‌ترین طیف سنی را دارند و در حوزه رسانه‌ای نه می‌توان به زبان کودکانه با آنها حرف زد و نه می‌توان به عنوان یک مخاطب بزرگسال به آنها نگاه کرد. برای همین کارکردن با آنها ریزه‌کاری و حوصله زیادی می‌طلبد.
صالحی مهم‌ترین هدف تولید سفرقند را نمایش حضور صمیمی نوجوانان در پیاده‌روی اربعین دانست و بیان کرد: در سفرقند همان گروه دوباره گرد هم آمدند. مسیر قم تا حرم امام حسین(ع) برای آنها مفهوم دیگری پیدا کرد چرا که در این مسیر ضمن برنامه‌سازی در فضایی جدید تجربیات شخصی زیادی را با خود حمل کردند.
وی خط اصلی مستند را چنین توصیف کرد: جمعی از نوجوانان با معلم طلبه‌شان با هم به پیاده‌روی اربعین می‌روند و در این سفر درباره موضوعات مختلف بحث می‌کنند. سؤال می‌کنند و حتی با جواب‌های معلم‌شان قانع نمی‌شوند و خودشان به آن نتیجه می‌رسند. به گفته کارگردان سفرقند، این سفر به نوعی نوجوانان را پخته می‌کند. شاید آنها تیپ جهانگردی به خودشان بگیرند اما ویژگی‌های منحصر به فرد این سفر از تفاوت میان زبان و واحد پول و سلیقه‌‌های غذایی تا شباهت‌‌های مذهبی و یکپارچگی و همدلی میان ما و عراقی‌ها، سوژه‌های خوبی برای نوجوانان بود تا قاب دوربین‌شان را با فضایی متفاوت پیوند بزنند.
روحیه طلبگی
صالحی، تجربه کار با نوجوانان را متفاوت دانست و تاکید کرد: شاید یکی از دلایل این علاقه‌مندی، روحیه طلبگی خودم و تأثیری که پدرم به عنوان دبیر ریاضی روی من گذاشت و تعامل با نوجوانان را بلد بود، باشد. وقتی به عنوان مبلغ به شهرهای مختلف از جمله سیستان و بلوچستان و کرمان رفتم فقط نوجوانان بودند که نظرم را جلب می‌کردند و از همان زمان یاد گرفتم با آنها چطور زندگی کنم و برایشان وقت بگذارم. وی ادامه داد: ارزیابی من از نوجوانی این است که آنها ذهن خلاقی دارند و در همین مسیر پیاده‌روی گاهی ایده‌ها و نظراتی می‌دادند که برای گروه راهگشا و مهم بود. قرار بود آنها مشاهدات خود را از این سفر به صورت مستند ضبط و عرضه کنند. همین ویژگی برای من ارزشمند بود و الان هم وقتی با بچهها هستم از این‌که با سؤالات و نظراتشان ما را کلافه می‌کنند لذت می‌برم. کارگردان سمرقند که در این مستند نقش راوی را هم برعهده دارد ویژگی این رئالیتی شو را نمایش زندگی واقعی این نوجوانان در این پیاده‌روی برشمرد و ادامه داد: تلاش کردیم وارد بازی گرفتن از نوجوانان نشویم و آنها را به حال خود بگذاریم. شکل واقعی برخوردهای آنها برای ما مهم بود. اگر تاب‌آوری آدم‌های معمولی در مسیر پیاده‌روی اربعین را 10روز بدانیم این زمان برای نوجوانان کمتر است و زود حوصله‌شان سر می‌رود و خسته، دلخور و عصبانی می‌شوند. اما با وجود مشکلات و دغدغه‌های مربوط به این رده سنی، اتفاقات شیرین و تلخی در مسیر رخ داد که به تصویر کشیدنش برای مخاطب جالب و باورپذیر بود.
نمایش عشق عراقی‌ها به زائران
امین سلمان‌زاده، تهیه کننده سفرقند این مستند را اتفاقی ویژه برای نوجوانانی دانست که می‌خواستند پیاده‌روی اربعین را به صورت واقعی با تمام سختی‌ها و شیرینی‌ها و اتفاقات خوب و میزبانی‌های فوق‌العاده‌اش ببینند. تهیه کننده سفرقند با اشاره به موضوع این مستند بیان کرد: مستند را به شکل رئالیتی‌شو ترسیم کردیم . مربی گروه که طلبه جوانی است طی مسیر با بچهها حرف می‌زند و با طرح مسأله حول محور تفاوت انسان‌ها و پاسخ به سؤال‌های ذهنی یکی از نوجوانان، موجب بحث بین آنها می‌شود و آنها را به دنبال حل مسأله می‌فرستد و درنهایت به انعکاس بازخوردها و پاسخ‌های آنان می‌پردازد.
وی دیگر خصوصیت سفرقند را تازگی و دست اول بودن روایت اربعین و نمایش عشق عراقی‌ها به زائران دانست و گفت: فیلمبرداری و تولید این مستند در همین ایام اربعین۱۴۰۱ رخ داد و سرعت عمل، انتخاب تجهیزات و هماهنگی با دولت عراق بسیار مهم بود. سلمان‌زاده هدف از تولید این مستند را نمایش تصویر درستی از اربعین عنوان کرد و افزود: مستند سفرقند، ماجرای نوجوانانی است که در مسیر پیاده‌روی اربعین(ع)، روایت‌های شیرینی از تعاملات فردی و برخوردشان با سایر زائران به تصویر می‌کشند.
نوجوانان پرشور
تهیه‌کننده سفرقند با اشاره به مراحل تولید این مستند بیان کرد: این مستند با نوجوانانی پرشوری که پیشتر نیز در مستند «خانه آبی» حضور داشتند تولید شد. اصل ایده از اول محرم پا گرفت و تصویربرداری از اول شهریور شروع شد. یک هفته در قم تصویرگرفتیم و 8 شهریور به سمت مرز راه افتادیم و طی هشت روز فیلمبرداری این مسیر را به مسافت 500کیلومتر تا حرم سیدالشهدا(ع) پیمودیم و ماحصل این هشت روز، ضبط شش قسمت از مستند بود که با اتفاقات اخیر کشور عراق و شلوغی‌های اربعین کار به‌خوبی پیش رفت. وی از احتمال ساخت مستندهای دیگر با حضور نوجوانان خبر داد و تاکید کرد: در سال‌های بعد نیز اگر نیازی به تهیه مستندی با موضوع اربعین یا موضوعات دیگر دیده شود مستندسازی را ادامه خواهیم داد.
نیره رضایی - گروه رسانه
