روند توسعه فناوری از ایده تا تجاری‌سازی
ایده در حقیقت شکل‌گیری فکری نو برای دستیابی به محصول یا خدمتی خاص است. در بسیاری از موارد ایده‌ها از دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی یا مراکز تحقیق و توسعه شرکت‌ها پدیدار می‌شوند. بر همین اساس در بسیاری از دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی هسته‌هایی با عنوان هسته‌های تحقیقاتی و فناوری شکل گرفته‌اند که محلی برای خلق ایده‌ها به شمار می‌روند. البته بدون شک، شکل‌گیری ایده، محدود به این مراکز نیست و ممکن است در هرجا و از سوی هر فردی ایده‌های جذابی طرح شود.
پس از طرح ایده، برای تبدیل ایده به محصول یا فناوری راه زیادی در پیش است؛ بسیاری از ایده‌ها در حد یک ایده باقی می‌مانند و هیچ‌گاه رشد نمی‌کنند. اما به طور معمول برای ایده‌های حاصل از پژوهش و طراحی، الگوی مناسبی از کسب‌وکار در آنها در‌نظر گرفته شده و ایده‌های موفق‌تری خواهند بود.
برای بیان میزان آمادگی یک ایده برای تبدیل شدن به فناوری از عبارت «سطح آمادگی فناوری» یا به اختصار تیآراِل (TRL) استفاده می‌شود. در بدو شکل‌گیری، ایده در سطح تیآراِل صفر قرار دارد. پس از انجام مطالعات اولیه و تأیید ایده با مطالعات اولیه به تیآراِل1 خواهد رسید. اگر تیم مطرح‌کننده ایده بتواند نمونه اولیه‌ای از محصول را بسازد، سطح آمادگی به تیآراِل 3 رسیده است اما تا این مرحله همچنان مشخص نیست این ایده حتما به محصول نهایی تبدیل یا وارد بازار خواهد شد یا نه.
اگر تیم پس از ساخت نمونه اولیه موفق به ارتقای سطح آمادگی فناوری و تولید محصول اصلی با فناوری‌های مورد نظر و قطعات اصلی شود، محصول به مرحله ارزیابی کارایی و بررسی عملکرد در آزمایشگاه‌های مرجع و اخذ تأییدیه‌های لازم برسد، سطح آمادگی فناوری، تیآراِل 7 خواهد بود. در این مرحله در واقع فناوری محصول کسب شده است اما آیا این محصول آمادگی تجاری‌سازی و ورود به بازار را دارد؟
در این مرحله، شرکت یا تیم ارائه دهنده ایده باید برنامه کسب‌وکار (Business Plan) خود را تهیه کند. باید مشخص شود این محصول در بازار از کشش کافی برخوردار و با محصولات مشابه خود قابل رقابت است؟ چه میزان سرمایه‌گذاری نیاز دارد؟ چه حجمی از تولید مقرون به صرفه است؟ دوره بازگشت سرمایه چه مدت خواهد بود؟
با مجموعه اطلاعاتی که از بازار به دست می‌آید، برنامه کسب‌وکار شرکت تدوین می‌شود و اگر برنامه کسب‌وکار قوی و قابل دفاع باشد و جذابیت کافی برای جذب سرمایه را داشته باشد، در این مرحله با اطمینان بیشتری می‌توان گفت محصول از قابلیت تجاری‌سازی برخوردار است. برنامه کسب‌وکار باید با دقت و بر اساس محاسبات دقیق و اطلاعات واقعی تدوین شود تا در ادامه با شکست مواجه نشود.
نکته مهم و مورد توجه این است که بسیاری از ایده‌ها به سطح تیآراِل7 می‌رسند، اما نمی‌توانند از این مرحله پیش بروند و وارد بازار شوند. در فرآیند توسعه کسب‌وکارهای نوین، میان کسب فناوری و ورود به بازار دره‌ای موسوم به دره مرگ قرار دارد ؛ به‌طوری که حدود 80 تا 85 درصد کسب‌وکارها از این مرحله عبور نمی‌کنند و در دره مدفون می‌شوند. برای رد شدن از این گلوگاه لازم است از شرکت‌ها و کسب‌وکارهای نوپا حمایت و خدمات تجاری‌سازی ارائه شود تا بتوانند آمادگی لازم را برای ورود به بازار پیدا کنند.
در فرآیند پرورش ایده، تا رسیدن به مرحله تیآراِل3 ممکن است کار از سوی هسته شکل‌دهنده ایده، تیم تحقیقاتی یا یک گروه دنبال شود. اما زمانی که قرار است از نمونه اولیه محصول به نمونه واقعی و سطح تیآراِل7 رسید باید فعالیت‌ها در قالب یک شرکت رسمی و با ماهیت حقوقی دنبال شود به‌طوری که از اراده کافی برای توسعه محصول و تجاری‌سازی آن برخوردار باشد. فرآیند بازارسازی، بازاریابی، شرکت در مناقصه‌ها، ارائه خدمات پس از فروش و ... تنها در چارچوب شرکت معنا معنا می‌یابد و به منابع مالی کافی و تیم مدیریتی قوی نیاز دارد تا بتواند منابع مالی و منابع انسانی را به خوبی هدایت و مدیریت کنند. پس شرکت‌های تازه شکل گرفته به حمایت نیاز دارند.
در حال حاضر مراکزی تحت عنوان «نهادهای حد واسط علم و فناوری» در زیست‌بوم نوآوری و فناوری کشور شامل مراکز نوآوری، مراکز کارآفرینی، مراکز رشد، پارک‌های علم و فناوری و شتاب‌دهنده‌ها فعالیت می‌کنند که حد واسط دانشگاه و مراکز پژوهشی و صنعت هستند.
این نهادهای حدواسط علم و فناوری می‌توانند نقش مؤثری در تسهیل فرآیند تبدیل ایده به محصول نهایی داشته باشند تا هم ایده‌ها را غربال کنند و هم به صاحبان ایده‌ها کمک کنند تا کمتر با چالش و شکست در فرآیند کاری مواجه شوند و مسیر ایده تا فناوری و سپس بازار را به سرعت طی کنند.
دکتر محمدحسین بهشتی - معاون نوآوری و تجاری‌سازی فناوری معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری
برای بیان میزان آمادگی یک ایده برای تبدیل شدن به فناوری از عبارت «سطح آمادگی فناوری» یا به اختصار تیآراِل (TRL) استفاده می‌شود. در بدو شکل‌گیری، ایده در سطح تیآراِل صفر قرار دارد. پس از انجام مطالعات اولیه و تأیید ایده با مطالعات اولیه به تیآراِل1 خواهد رسید. اگر تیم مطرح‌کننده ایده بتواند نمونه اولیه‌ای از محصول را بسازد، سطح آمادگی به تیآراِل 3 رسیده است اما تا این مرحله همچنان مشخص نیست این ایده حتما به محصول نهایی تبدیل یا وارد بازار خواهد شد یا نه.
اگر تیم پس از ساخت نمونه اولیه موفق به ارتقای سطح آمادگی فناوری و تولید محصول اصلی با فناوری‌های مورد نظر و قطعات اصلی شود، محصول به مرحله ارزیابی کارایی و بررسی عملکرد در آزمایشگاه‌های مرجع و اخذ تأییدیه‌های لازم برسد، سطح آمادگی فناوری، تیآراِل 7 خواهد بود. در این مرحله در واقع فناوری محصول کسب شده است اما آیا این محصول آمادگی تجاری‌سازی و ورود به بازار را دارد؟
در این مرحله، شرکت یا تیم ارائه دهنده ایده باید برنامه کسب‌وکار (Business Plan) خود را تهیه کند. باید مشخص شود این محصول در بازار از کشش کافی برخوردار و با محصولات مشابه خود قابل رقابت است؟ چه میزان سرمایه‌گذاری نیاز دارد؟ چه حجمی از تولید مقرون به صرفه است؟ دوره بازگشت سرمایه چه مدت خواهد بود؟
با مجموعه اطلاعاتی که از بازار به دست می‌آید، برنامه کسب‌وکار شرکت تدوین می‌شود و اگر برنامه کسب‌وکار قوی و قابل دفاع باشد و جذابیت کافی برای جذب سرمایه را داشته باشد، در این مرحله با اطمینان بیشتری می‌توان گفت محصول از قابلیت تجاری‌سازی برخوردار است. برنامه کسب‌وکار باید با دقت و بر اساس محاسبات دقیق و اطلاعات واقعی تدوین شود تا در ادامه با شکست مواجه نشود.
نکته مهم و مورد توجه این است که بسیاری از ایده‌ها به سطح تیآراِل7 می‌رسند، اما نمی‌توانند از این مرحله پیش بروند و وارد بازار شوند. در فرآیند توسعه کسب‌وکارهای نوین، میان کسب فناوری و ورود به بازار دره‌ای موسوم به دره مرگ قرار دارد ؛ به‌طوری که حدود 80 تا 85 درصد کسب‌وکارها از این مرحله عبور نمی‌کنند و در دره مدفون می‌شوند. برای رد شدن از این گلوگاه لازم است از شرکت‌ها و کسب‌وکارهای نوپا حمایت و خدمات تجاری‌سازی ارائه شود تا بتوانند آمادگی لازم را برای ورود به بازار پیدا کنند.
در فرآیند پرورش ایده، تا رسیدن به مرحله تیآراِل3 ممکن است کار از سوی هسته شکل‌دهنده ایده، تیم تحقیقاتی یا یک گروه دنبال شود. اما زمانی که قرار است از نمونه اولیه محصول به نمونه واقعی و سطح تیآراِل7 رسید باید فعالیت‌ها در قالب یک شرکت رسمی و با ماهیت حقوقی دنبال شود به‌طوری که از اراده کافی برای توسعه محصول و تجاری‌سازی آن برخوردار باشد. فرآیند بازارسازی، بازاریابی، شرکت در مناقصه‌ها، ارائه خدمات پس از فروش و ... تنها در چارچوب شرکت معنا معنا می‌یابد و به منابع مالی کافی و تیم مدیریتی قوی نیاز دارد تا بتواند منابع مالی و منابع انسانی را به خوبی هدایت و مدیریت کنند. پس شرکت‌های تازه شکل گرفته به حمایت نیاز دارند.
در حال حاضر مراکزی تحت عنوان «نهادهای حد واسط علم و فناوری» در زیست‌بوم نوآوری و فناوری کشور شامل مراکز نوآوری، مراکز کارآفرینی، مراکز رشد، پارک‌های علم و فناوری و شتاب‌دهنده‌ها فعالیت می‌کنند که حد واسط دانشگاه و مراکز پژوهشی و صنعت هستند.
این نهادهای حدواسط علم و فناوری می‌توانند نقش مؤثری در تسهیل فرآیند تبدیل ایده به محصول نهایی داشته باشند تا هم ایده‌ها را غربال کنند و هم به صاحبان ایده‌ها کمک کنند تا کمتر با چالش و شکست در فرآیند کاری مواجه شوند و مسیر ایده تا فناوری و سپس بازار را به سرعت طی کنند.
دکتر محمدحسین بهشتی - معاون نوآوری و تجاری‌سازی فناوری معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری
