روی لبه باریک هویت
حالا دیگر در دست اغلب کودکان و نوجوانان یک تبلت یا یک گوشی هوشمند دیده می‌شود. حالا کودکان و نوجوانان ایرانی بلدند لایک کنند، پستی را به اشتراک بگذارند یا این‌که پیام‌های صوتی و تصویری رد و بدل کنند. دنیای کودکان و نوجوانان، امروز با دنیای مجازی گره خورده است؛ دنیایی که می‌تواند هویت اجتماعی، فرهنگی، ملی و دینی آنها را تحت تاثیر قرار دهد. سوال این است جامعه ایرانی تا چه اندازه آماده است تا بخشی از کار تربیتی و هویتی فرزندان خود را در فضای مجازی به‌عهده بگیرد و از تقلیل هویتی، شخصیتی و دینی آنها جلوگیری کند؟
به اعتقاد بسیاری از کارشناسان، جامعه ایرانی از تولید محتوای مفید، فرسنگ‌ها فاصله دارد و برای این‌که از قافله عقب نیفتد باید دست به کار شود وگرنه در آینده، اتفاقات ناگواری برای نسلی که دچار از هم گسیختگی هویتی شده روی می‌دهد.
در دو سال و چند ماه گذشته کرونا مزید بر علت شد و آموزش از راه دور بسیاری از نوجوانان و کودکان را پای گوشی هوشمند و فضای مجازی نشاند. حالا بسیاری از افراد کم سن و سال، زمان زیادی را در فضای مجازی می‌گذرانند و خوراک فرهنگی خود را از این فضا می‌گیرند و جهان‌بینی خویش را بر پایه فیلم‌ها، تصاویر و اطلاعات درست و غلط آن پایه‌گذاری می‌کنند.
آمارها چه می‌گوید؟
هویت تعریف مشخصی دارد و شامل نگرش‌ها، روحیات و هر آن چیزی است که فرد را از دیگران جدا می‌کند. ابعاد فرهنگی، اجتماعی، دینی و ملی نیز ابعاد متنوع آن هستند که مجموع آنها هویت شخص را می‌سازد. دوران کودکی و نوجوانی زمانی است که هویت افراد شکل می‌گیرد. به همین دلیل خوراکی که او ارتزاق می‌کند، اهمیت دارد.
در تحقیقی که در شهر تهران و در جامعه آماری 15ساله‌ها انجام شده، نشان می‌دهد 7/29، 3/43 و 27 درصد به ترتیب دارای میزان مشارکت پایین، میزان مشارکت متوسط و میزان مشارکت بالا در فضای مجازی هستند. نکته مهم اما در تحقیق این است که به ازای هر واحد کاهش در مدت استفاده کاربران از اینترنت 27درصد به میزان هویت دینی و سنتی آنها اضافه می‌شود.
این تحقیق نشان می‌دهد بین مدت استفاده از اینترنت و هویت دینی- سنتی رابطه معکوس وجود دارد. در تحقیق دیگری که به پیامدهای نسبی‌گرایی و مصرف‌گرایی در استفاده از اینترنت و تاثیر آن بر هویت دینی پرداخته نیز آمده است که با افزایش نسبی‌گرایی و مصرف‌گرایی در استفاده از اینترنت، میزان هویت دینی کاهش می‌یابد.
خلأهای بحرانی
بحث بر سر نسل آینده‌ساز کشور است؛ نسلی که با استفاده بیش از اندازه از فضای مجازی «خودی» می‌سازد که تناسب فرهنگی، اجتماعی، ملی و اسلامی با جامعه ایرانی ندارد. اتفاقا از نظر معصومه ظهیری، استاد حوزه و دانشگاه و معاون پیشین فرهنگی تبلیغی حوزه‌های علمیه خواهران، مهم‌ترین چالش هویتی- تربیتی که فضای مجازی برای کودکان به ارمغان می‌آورد، ایجاد فاصله بین نسل‌هاست. طبق گفته‌های این استاد حوزه و دانشگاه به جام‌جم، شکاف بین نسل‌ها هر روز عمیق‌تر می‌شود. در ضمن ضعف باورها و اعتماد به نفس مشکل دیگری است که به اعتقاد وی باعث می‌شود کودکان و نوجوانان از والدین خود دورتر شوند.
به‌جز این اما فردگرایی، لذت‌گرایی، نسبی‌گرایی، انزواگرایی و مصرف‌گرایی، همه به واسطه استفاده بی‌اندازه از فضای مجازی در شاکله اصلی کودک و نوجوان ایرانی جاگیر می‌شود. کودکی که در خاکی غنی از فرهنگ و اصالت پا به جهان گذاشته در فضای مجازی اما اخلاق خود را هم ممکن است از دست بدهد. بنابراین برای این‌که هویت فردی کودک و نوجوان دچار خدشه نشود، خانواده باید برنامه‌ریزی دقیقی داشته باشد. بهتر است والدین دست کودک را بگیرند و او را به مسجد، هیئات مذهبی، باشگاه ورزشی و جمع‌های دوستانه‌ای ببرند که مطابق سلیقه و نظر اوست. خانواده باید کودک را در جمع‌هایی حاضر کند که هویت فردی او تحت تاثیر آنها شکل بگیرد نه با بی‌برنامگی و خوراک ناخواسته‌ای که در فضای مجازی وجود دارد.
فضای مجازی و هویت خودخواسته
نمی‌توان حکم نهایی صادر کرد که هیچ کودکی نباید از فضای مجازی استفاده نکند با این پیش‌فرض که ممکن است هویتش از هم گسسته شود. در دنیای امروز، اطلاعات دست به دست می‌شود و عجیب نیست که کودک و نوجوان چه در مدرسه و چه در هر فضای دیگری، اطلاعات را به دست بیاورد. به همین دلیل است که ظهیری تاکید می‌کند والدین و خانواده باید فرزند خود را آماده ورود به فضای مجازی کنند. او در گفت‌وگو با جام‌جم تاکید می‌کند با آموزش و برنامه‌ریزی باید به کودک یاد داد چطور به عنوان یک کاربر در فضای مجازی حضور داشته باشد و با انتخاب خود و با آموزشی که خانواده به او داده است، از اطلاعات به صورت انتخابی استفاده کند. درواقع خانواده باید به فرزند خود مهارت نه گفتن و استفاده درست از اطلاعات در فضای مجازی را بیاموزد. به جز خانواده اما جامعه هم نقش مهمی در شکل‌گیری هویت افراد دارد. پس جامعه هم باید دست به کار شود و مسوولیت خود را ایفا کند. خوراک اسلامی و ملی در فضای مجازی باید درخور مخاطب کودک و نوجوان ایرانی تولید شود. به همین دلیل است که ارگان‌ها، وزارت آموزش و پرورش، سازمان‌ها و حتی افراد باید در حوزه آموزش ورود و تولید
محتوا کنند. این استاد حوزه و دانشگاه تاکید می‌کند باید محتوای مناسب و مطابق با فرهنگ دینی و اجتماعی جامعه ایرانی تولید شود؛ محتوایی که جذاب است و از تصاویر، صدا، قلم و فضاسازی درست و پرکششی بهره برده. او معتقد است باید از نخبه‌ها برای تولید محتوای مناسب کودکان و نوجوان استفاده کرد. مهم‌تر اما این است که برای تولید محتوا باید هزینه کرد. این‌طور نیست که محتوایی با هزینه اندک بتواند مخاطب را جذب کند. چراکه بسیاری از متجاوزان به هویت ملی- اسلامی در فضای مجازی با هزینه‌های سنگین محتوایی تولید می‌کنند که اتفاقا برای کودک و نوجوان ایرانی جذاب است اما در اصل، هویت دینی و ملی را از او دور می‌کند.
لیلی تهرانی - روزنامه‌نگار
در دو سال و چند ماه گذشته کرونا مزید بر علت شد و آموزش از راه دور بسیاری از نوجوانان و کودکان را پای گوشی هوشمند و فضای مجازی نشاند. حالا بسیاری از افراد کم سن و سال، زمان زیادی را در فضای مجازی می‌گذرانند و خوراک فرهنگی خود را از این فضا می‌گیرند و جهان‌بینی خویش را بر پایه فیلم‌ها، تصاویر و اطلاعات درست و غلط آن پایه‌گذاری می‌کنند.
آمارها چه می‌گوید؟
هویت تعریف مشخصی دارد و شامل نگرش‌ها، روحیات و هر آن چیزی است که فرد را از دیگران جدا می‌کند. ابعاد فرهنگی، اجتماعی، دینی و ملی نیز ابعاد متنوع آن هستند که مجموع آنها هویت شخص را می‌سازد. دوران کودکی و نوجوانی زمانی است که هویت افراد شکل می‌گیرد. به همین دلیل خوراکی که او ارتزاق می‌کند، اهمیت دارد.
در تحقیقی که در شهر تهران و در جامعه آماری 15ساله‌ها انجام شده، نشان می‌دهد 7/29، 3/43 و 27 درصد به ترتیب دارای میزان مشارکت پایین، میزان مشارکت متوسط و میزان مشارکت بالا در فضای مجازی هستند. نکته مهم اما در تحقیق این است که به ازای هر واحد کاهش در مدت استفاده کاربران از اینترنت 27درصد به میزان هویت دینی و سنتی آنها اضافه می‌شود.
این تحقیق نشان می‌دهد بین مدت استفاده از اینترنت و هویت دینی- سنتی رابطه معکوس وجود دارد. در تحقیق دیگری که به پیامدهای نسبی‌گرایی و مصرف‌گرایی در استفاده از اینترنت و تاثیر آن بر هویت دینی پرداخته نیز آمده است که با افزایش نسبی‌گرایی و مصرف‌گرایی در استفاده از اینترنت، میزان هویت دینی کاهش می‌یابد.
خلأهای بحرانی
بحث بر سر نسل آینده‌ساز کشور است؛ نسلی که با استفاده بیش از اندازه از فضای مجازی «خودی» می‌سازد که تناسب فرهنگی، اجتماعی، ملی و اسلامی با جامعه ایرانی ندارد. اتفاقا از نظر معصومه ظهیری، استاد حوزه و دانشگاه و معاون پیشین فرهنگی تبلیغی حوزه‌های علمیه خواهران، مهم‌ترین چالش هویتی- تربیتی که فضای مجازی برای کودکان به ارمغان می‌آورد، ایجاد فاصله بین نسل‌هاست. طبق گفته‌های این استاد حوزه و دانشگاه به جام‌جم، شکاف بین نسل‌ها هر روز عمیق‌تر می‌شود. در ضمن ضعف باورها و اعتماد به نفس مشکل دیگری است که به اعتقاد وی باعث می‌شود کودکان و نوجوانان از والدین خود دورتر شوند.
به‌جز این اما فردگرایی، لذت‌گرایی، نسبی‌گرایی، انزواگرایی و مصرف‌گرایی، همه به واسطه استفاده بی‌اندازه از فضای مجازی در شاکله اصلی کودک و نوجوان ایرانی جاگیر می‌شود. کودکی که در خاکی غنی از فرهنگ و اصالت پا به جهان گذاشته در فضای مجازی اما اخلاق خود را هم ممکن است از دست بدهد. بنابراین برای این‌که هویت فردی کودک و نوجوان دچار خدشه نشود، خانواده باید برنامه‌ریزی دقیقی داشته باشد. بهتر است والدین دست کودک را بگیرند و او را به مسجد، هیئات مذهبی، باشگاه ورزشی و جمع‌های دوستانه‌ای ببرند که مطابق سلیقه و نظر اوست. خانواده باید کودک را در جمع‌هایی حاضر کند که هویت فردی او تحت تاثیر آنها شکل بگیرد نه با بی‌برنامگی و خوراک ناخواسته‌ای که در فضای مجازی وجود دارد.
فضای مجازی و هویت خودخواسته
نمی‌توان حکم نهایی صادر کرد که هیچ کودکی نباید از فضای مجازی استفاده نکند با این پیش‌فرض که ممکن است هویتش از هم گسسته شود. در دنیای امروز، اطلاعات دست به دست می‌شود و عجیب نیست که کودک و نوجوان چه در مدرسه و چه در هر فضای دیگری، اطلاعات را به دست بیاورد. به همین دلیل است که ظهیری تاکید می‌کند والدین و خانواده باید فرزند خود را آماده ورود به فضای مجازی کنند. او در گفت‌وگو با جام‌جم تاکید می‌کند با آموزش و برنامه‌ریزی باید به کودک یاد داد چطور به عنوان یک کاربر در فضای مجازی حضور داشته باشد و با انتخاب خود و با آموزشی که خانواده به او داده است، از اطلاعات به صورت انتخابی استفاده کند. درواقع خانواده باید به فرزند خود مهارت نه گفتن و استفاده درست از اطلاعات در فضای مجازی را بیاموزد. به جز خانواده اما جامعه هم نقش مهمی در شکل‌گیری هویت افراد دارد. پس جامعه هم باید دست به کار شود و مسوولیت خود را ایفا کند. خوراک اسلامی و ملی در فضای مجازی باید درخور مخاطب کودک و نوجوان ایرانی تولید شود. به همین دلیل است که ارگان‌ها، وزارت آموزش و پرورش، سازمان‌ها و حتی افراد باید در حوزه آموزش ورود و تولید
محتوا کنند. این استاد حوزه و دانشگاه تاکید می‌کند باید محتوای مناسب و مطابق با فرهنگ دینی و اجتماعی جامعه ایرانی تولید شود؛ محتوایی که جذاب است و از تصاویر، صدا، قلم و فضاسازی درست و پرکششی بهره برده. او معتقد است باید از نخبه‌ها برای تولید محتوای مناسب کودکان و نوجوان استفاده کرد. مهم‌تر اما این است که برای تولید محتوا باید هزینه کرد. این‌طور نیست که محتوایی با هزینه اندک بتواند مخاطب را جذب کند. چراکه بسیاری از متجاوزان به هویت ملی- اسلامی در فضای مجازی با هزینه‌های سنگین محتوایی تولید می‌کنند که اتفاقا برای کودک و نوجوان ایرانی جذاب است اما در اصل، هویت دینی و ملی را از او دور می‌کند.
لیلی تهرانی - روزنامه‌نگار
