نشـانی کیهانی ما
ما انسانها از زمانی که به دنیا میآییم تا آخر عمرمان ممکن است در خانههای مختلف زیادی زندگی کنیم اما همیشه با تمام جابهجاییهایی که بین شهرها و کشورهای مختلف ممکن است داشتهباشیم، باز هم درون یک خانه بزرگتر هستیم. خانهای که برای همه ما جا دارد؛ یعنی سیاره زمین. این خانه امن و زیبا شبیه اتوبوسی است که ساکنانش را به سفری فضایی میبرد. ما در طول سال میتوانیم فقط با نگاه به آسمان، بخشهای مختلفی از فضا را ببینیم. تلاش همیشگی بشر از زمانی که فهمید آسمان بالای سرش در زمانهای مختلف تغییراتی دارد، این بوده که بداند کجای عالم قرار گرفتهاست. آیا فضای تاریک بیرون زمین بینهایت است؟ آیا ما انسانها تنها ساکنان این عالم بزرگ عالم هستیم؟ و پرسشهای فراوان دیگری که سالهای سال است بشر برای یافتن پاسخ آنها دست به اختراعات، اکتشافات و آزمون و خطاهای زیادی زدهاست. بعد از این همه سال تلاش، حالا نشانی سیارهای را که خانه اولمان در فضاست، میدانیم و درباره ستارهها و کهکشانها و اجرام دوردست کیهان، اطلاعات جالبی به دست آوردهایم؛ گرچه پرسشهای بشرهیچ وقت پایانی ندارد. روز جهانی نجوم با هدف ترویج علم و پیوند بین منجمان و مردم، از سال ۱۹۷۲ به طور مستمر در سراسر دنیا برگزار میشود. طبق تقویم، هر ساله روز نجوم نزدیک به تربیع نخست ماه از ۱۵ آوریل تا ۱۵ می تعیین میشود تا زمان مناسبی برای رصد آسمان و ترویج نجوم باشد. روز نجوم امسال در ایران جمعه ۱۶ اردیبهشت خواهدبود و هفته نجوم از دوشنبه ۱۲ اردیبهشت تا یکشنبه ۱۸ اردیبهشت در سراسر کشور برگزار میشود. علاقهمندان ستاره شناسی میتوانند برنامههای این هفته را از طریق سایت انجمنها و گروههای نجومی فعال در شهرشان پیگیری کنند.
زمین، نخستین خانه ما در فضاست، شاید روزی بتوانیم جای دیگری را برای سکونت و ادامه حیات انتخاب کنیم اما مسلما سیاره آبی و زیبایمان را از خاطر نخواهیمبرد. زمین که سومین سیاره منظومهشمسی است، حدود پنج میلیارد سال پیش و تقریبا همزمان با ستاره منظومهشمسی یعنی خورشید به وجود آمدهاست. پس از میلیونها سال، سطح زمین سرد شده و بخار آب درون جو به شکل قطرات آب درآمد و آب جاری زمینه را برای تشکیل حیات مهیا کرد. زمین از سالهای دور تا به امروز تغییرات زیادی داشتهاست. گاهی شهابسنگها و گاهی تغییرات دمایی، چهره آن را عوض کردهاند.
عالم پهناور
در مقیاس بزرگتر به کیهان پهناور میرسیم جایی که تمام کهکشانها در آن قرار دارند و دیگر مجموعهای بزرگتر معنا ندارد. درباره این که چه تعداد کهکشان در عالم وجود دارد، هنوز بهطور قطع نمیشود اظهار نظر کرد اما ماریو لیویو، اخترفیزیکدان مؤسسه علمی تسلکوپ فضایی در بالتیمور مریلند میگوید بر اساس شواهد رصدی حدود ۲۰۰ میلیارد کهکشان در عالم وجود دارد. طبق محاسبات کیهانشناسان اندازه و قطر کیهان ۹۳ میلیارد سال نوری است و 8/13میلیارد سال نوری از عمر آن میگذرد.
منظومهشمسی خانه ما و خورشید
منظومهشمسی خانه بزرگتر ماست. خانهای که هفت سیاره دیگر هم آن را با ما شریکاند. ستاره مادر این منظومه، خورشید است که همه سیارات به دور آن میچرخند. طبق آخرین اطلاعات منتشر شده از ناسا، 200 قمر در منظومهشمسی وجود دارد که تعداد 158مورد آن تایید شدهاست. بعضی از این قمرها گزینههای جذابی برای پژوهشگران اخترفیزیک هستند تا بتوانند امکان حیات اولیه و وجود آب را در آنها بررسی کنند. غیر از این موارد، منظومهشمسی اما اجزای جالب دیگری هم دارد. شهابسنگها و سیارکها، خردهسنگهای نامنظم به جا مانده از زمان تشکیل این منظومهشمسی است. دنبالهدارها هم دسته دیگری از این بقایا هستند که از گازها و مواد جامد مختلف تشکیل شده و در مدارهای متفاوتی به دور خورشید حرکت میکنند. در هر گوشه این مجموعه بزرگ، قصهای پر رمز و راز وجود دارد که باید کشف شود. از خورشید گرفته که میتواند به عنوان آزمایشگاهی در دسترس برای شناخت تحول ستارههای دیگر به کار رود تا منطقهای در ورای سیاره نپتون و مرزهای منظومهشمسی که در بردارنده اسرار مهمی است. کاوشگر فضایی ویجر-۱ ناسا تاکنون توانسته از منظومهشمسی خارج شود. این کاوشگر سال ۲۰۱۲ به فضای بین ستارهای رفت و ویجر-2 در سال ۲۰۱۸ به آن پیوست. این دو کاوشگر تنها دستساختههای بشر هستند که توانستهاند چنین مسافتی از زمین فاصله بگیرند. بیش از 250فضاپیمای روباتیک و 567 انسان از زمانی که ما برای اولین بار کاوش فراتر از جو زمین را سال 1958 آغاز کردیم، به فضا رفتهاند و در بخشهای مختلف منظومهشمسی به کاوش پرداختهاند.
اَبَر خوشه کهکشانی سنبله
کهکشانهای گروه محلی همراه تعداد دیگری از گروههای محلی در مجموعهای بزرگتر طبقهبندی میشوند که با نام ابر خوشه کهکشانی سنبله معروف است.
در این مجموعه بسیار بزرگ، بیش از 1300 کهکشان وجود دارد که در منطقهای از فضا به وسعت 110 میلیون سال نوری کشیده شدهاست. ابرخوشه سنبله تنها یکی از میلیونها ابرخوشه در سراسر کیهان است.
راه شیری، کهکشانی مارپیچ
منظومهشمسی ما همراه تکستاره خود یعنی خورشید، درون مجموعهای بزرگتر و مملو از ستارههای پیر و جوان قرار دارد. کهکشان راه شیری، در دسته کهکشانهای مارپیچی قرار میگیرد و قطری حدود 100هزار سال نوری دارد. راه شیری، بیش از 100میلیارد ستاره در خود دارد. شاید تصور کنید مجموعههای بزرگی مثل کهکشانها که میلیاردها ستاره سنگین را درون خود جای دادهاند، در فضا ثابت هستند اما آنها هم در فضا در حال حرکتند؛ مثلا راه شیری با سرعت ۱۰۰ کیلومتر در ثانیه به سمت کهکشان آندرومدا حرکت میکند.کهکشانها با وجود فاصله زیاد، برخلاف ستارهها به یکدیگر نزدیک میشوند، بر یکدیگر اثر میگذارند یا حتی برخورد میکنند.
خوشه محلی کهکشانها
کهکشان راه شیری همراه چند کهکشان همسایه، عضو گروهی بزرگتر به نام خوشه کهکشانی محلی است. این گروه، مرکب از 28 عضو است و قطری حدود 10میلیون سال نوری دارد. جرم مجموع کهکشانهایی که در این گروه قرار گرفتهاند، تقریبا 1000میلیارد برابر جرم خورشید تخمین زده میشود. کهکشانهای معروف و زیبای آندرومدا، ابرهای ماژلانی کوچک و بزرگ و کهکشان مثلث، تعدادی از اعضای این مجموعه هستند.
برخوردهای بزرگ
نام نشریه: اسکای اند تلسکوپ( Sky & Telescope)
تاریخ انتشار: ژوئن 2022
در جدیدترین شماره مجله اسکای اند تلسکوپ اطلاعات جالبی درباره آنچه کشف و تحقیق درباره امواج گرانشی به محققان آموختهاست، میخوانید. این مقاله توضیح میدهد چطور کشف این امواج مهم به بشر
کمک میکند تا ماهیت سیاهچالهها را بهتر و بیشتر بشناسد. در واقع ستارهشناسان از برخورد سیاهچالهها تا ادغام کهکشانها سرنخهایی درباره هرکدام به دست میآورند و با بررسی امواج گرانشی به دست آمده از هریک، به دادههای تازهای میرسند. یکی دیگر از موضوعات جذاب این شماره از جزئیات جالبی درباره عکاسی نجومی، عمق آسمان و راز و رمزهای کار عکاسان نجومی پردهبرداری میکند.
از دومین سفر کلمب تا سفر فضایی
شپرد در سال 1494کریستف کلمب در دومین سفر خود به نیمکره غربی در چنین روزی، جامائیکا را دید و نام این جزیره را سانتا گلوریا گذاشت. کلمب، دریانوردی اهل ایتالیا بود که سفری بسیار طولانی را آغاز کرد و در حین سفرش به نقاط مختلف کره زمین با مناطق تازهای مواجه میشد که تا قبل از او شناسایی نشده بود.
مناسبت جالب دیگر امروز اهدای اولین حق ثبت اختراع به یک زن در تاریخ است. این اتفاق در سال 1809 افتاد. این اختراع منجر به بافتن یک نی با استفاده از نخ و ابریشم شد. سال 1936 ادوارد ریونسکرافت توانست برای اولینبار درپوشهای پیچی با لبه بسیار باریک را برای بطریهای نوشابه ابداع کند و معضل بستن درهای بطری را به شکل جالبی حل کرد. سال 1961 اولین سفر فضایی آمریکا توسط آلن شپرد در چنین روزی انجام شد. گرچه آرزوی پرواز در فضا و تسخیر آسمان از ایدههای بشر از زمانهای قدیم بود اما تا قرن بیستم، دستیابی به این ایده و عملی کردن آن ممکن نشد. در طی این سالها بشر پرواز به کمک پرندگان، استفاده از بالهای مصنوعی، ساخت بالن و اختراع و پرتاب راکتهای موتوردار و... را امتحان کرد.
مناطقی از جهان که اوضاع آبهای زیرزمینیشان بحرانی است
شاخص بر اساس خطر کمبود آب زیرزمینی به تفکیک کشورها در سال 2019 محاسبه شدهاست
آبهای زیرزمینی در بسیاری از کشورها شرایط ویژه و بحرانی پیدا کردهاست؛ از جمله قطر، فلسطین اشغالی، لبنان و ایران از کمبود منابع آب زیرزمینی
به شدت رنج میبرند. این نتیجه یک مطالعه در اندیشکده موسسه منابعجهانی (WRI) است. این مطالعه دادههای 189 کشور را سال 2019 میلادی مورد تجزیه و تحلیل قرار داد و از آنها شاخصی برای تعیین خطر مربوط به کمبود آب زیرزمینی ایجاد کرد. این شاخص نسبت کل برداشت آب به منابع قابلتجدید سطحی و زیرزمینی موجود را اندازهگیری میکند. برداشتها شامل مصارف خانگی و همچنین صنعت، آبیاری،
دامداری و غیره است. توزیع نابرابر آب به عنوان یک منبع و مصرف بالای اقتصادهای صنعتی و نوظهور به کمبود آب در سطح جهان منجر شدهاست. در این میان مناطق فقیرتر بیشتر تحتتأثیر قرار میگیرند و بهطور فزایندهای با خشکسالی و دورههای خشک به دلیل پیامدهای تغییرات آبوهوایی دست و پنجه نرم میکنند. منابع مختلف پیشبینی میکنند همین کمبود آب میتواند زمینهساز بروز جنگها و درگیریها در آینده شود.
مریم ملی - دانش