بحران اقلیمی در عراق چطور منشأ ناامنی شد؟
سال‌ها بارندگی كمتر از حد متوسط در عراق، به‌ویژه در اقلیم كردستان و استان نینوا (تنها مناطقی از عراق كه كشاورزی دیم در آن امكان‌پذیر بود) وابستگی این كشور را به فرات و دجله، دو رودخانه بزرگ «هلال حاصلخیز» افزایش داده است.
در همان زمان كاهش بارندگی در بالادست، روی این رودخانه‌ها و شاخه‌های فرعی آنها سد‌می‌زدند. تركیه بیش از 600 سد بزرگ از جمله ده‌ها سد بزرگ در نزدیكی مرزهای عراق و سوریه ساخته است. جریان تركیبی دجله و فرات در جنوب عراق به‌حدی كاهش یافته است كه آب شور خلیج‌فارس اكنون تا 72كیلومتری بالای رودخانه هنگام جزر و مد آب دریا می‌رسد؛ رودخانه‌هایی كه آب شیرین را تا پنج كیلومتری ساحل خلیج‌فارس به دریا می‌فرستادند. با كاهش بارندگی‌ها و كم شدن آب رودخانه‌ها، بسیاری از كشاورزان برای پركردن خلأ آب به بهره‌برداری از چاه‌ها روی آوردند. بدون برق تا 20 ساعت در روز، تنها راه برق‌رسانی به پمپ‌های دیزل ژنراتورها بود كه برای بسیاری از خرده‌مالكان بسیار گران‌قیمت بود. كشاورزان باید حداقل 6000 دلار سوخت در سال برای آبیاری 12 هكتار از مزارع خرج می‌كردند. كم‌كم آب به منبعی تبدیل شد كه در برخی مناطق عراق فقط مالكان ثروتمندتر می‌توانستند از پس تأمین مخارجش برآیند. هر سال بارندگی كمتر می‌شد و مردم مجبور بودند برای ژنراتورهای خود بیشتر هزینه كنند. این روش پایداری نیست. باران كه زمانی بیش از یك‌چهارم آب كشاورزان محلی را تامین می‌كرد، اكنون كمتر از 10درصد نیاز آنها را تامین می‌كند.
پیامدهای نباریدن باران
مشكلات در سال‌های 2012 و 2013 چنان ویرانگر بود كه ده‌ها هزار نفر از روستاییان به‌طور كلی مزارع خود را ترك كردند و ترجیح دادند شانس خود را در محله‌های فقیرنشین شهرهای مجاور امتحان كنند. مهاجران ساكن شده در حاشیه شهرها، خشكسالی را دلیل آوارگی خود می‌دانند. وقتی كمبود شدید آب باعث مرگ دام‌های بی‌شماری در همان سال‌ها شد، جنگجویان داعش به بازارهای خرید حیوانات سرازیر شدند تا از كشاورزان، گاوها و گوسفندان باقی مانده را پیش از تسلیم كامل در برابر خشكسالی بخرند. در میان موج گرمای بی‌سابقه، كشاورزان برای زنده نگه داشتن محصولات خود، آب بیشتری پمپاژ كردند اما با انجام این كار صرفا بر بار سفره‌های زیرزمینی افزوده شد، زیرا بسیاری از این تقاضاها از باران و رودخانه‌ها تامین می‌شد. پس از چند سال استخراج شدید از آب‌های زیرزمینی، اهالی بیكار شده بیشتری به داعش پیوستند. سلفی‌ها به‌طرز ماهرانه‌ای از ناامیدی در مركز كشاورزی عراق بهره‌برداری كردند و شایعاتی منتشر كردند مبنی بر این‌كه دولت تحت سلطه شیعیان، پرداخت در برابر خرید محصول را به تاخیر انداخته و آب كشاورزان اهل تسنن را قطع می‌كند. درواقع، ادعای سلفی‌ها بر این مبنا بود كه نباریدن باران به‌علت تغییر اقلیم نبوده و ترفندی ساخته دست بشر (دولت شیعه) است، برای بیرون راندن زمین‌داران اهل تسنن از مزارع حاصلخیز غنی‌شان! و این شد كه اكثریت بزرگی از سربازان پیاده عراقی داعش از مناطق روستایی غرب، شمال و مركز كشور آمدند. خوشبختانه داعش اكنون در عراق شكست خورده است و از 40درصد خاك عراق در اواخر سال 2014، اكنون فقط چند روستای دورافتاده و تكه‌های كوچك بیابان عمدتا بی‌خاصیت را كنترل می‌كند.
روزگار پس از داعش
داعشی‌ها تاكتیك‌های زمین سوخته را به‌كار گرفتند و صدها هزار هكتار از زمین‌های كشاورزی مرغوب را تخریب كردند و بنابراین برای كشاورزان بازگشته، تغییر اقلیم و مدیریت نامطلوب اكنون جزو كمترین نگرانی‌هاست. تروریست‌های داعش لوله‌های آبیاری مدفون شده را پاره كردند تا خمپاره‌های موقتی بسازند. آنها آب چاه‌ها را مسموم و كانال‌های آب را منفجر كردند و هر چیزی را كه ارزشی داشت، به‌ویژه ژنراتورها، تراكتورها و قطعات پمپ آب را از بین بردند. وضعیت آب عراق می‌تواند از این نیز بدتر شود. تركیه ساخت سد ایلیسو را به پایان رسانده است و آبگیری از سال2020 آغاز شده است. احتمالا آنها در سال آینده، جریان دجله را بیشتر مهار و كنترل خواهند كرد. دماهای گرم‌تر آب‌های سطحی را بیشتر تبخیر می‌كند. با بدتر شدن روابط بغداد با اقلیم كردستان در بالادست، كشاورزان ممكن است بار دیگر هزینه‌های سنگین اختلاف را متحمل شوند. آنچه در عراق رخ داده و تجربیات برآمده از آن باید چراغ راه مدیریت منابع آب در كشور ما باشد كه همسایگی هزاران ساله با مردم آن دیار داریم.
دكتر مهدی زارع - عضو هیات‌مدیره انجمن مخاطره‌شناسی ایران
پیامدهای نباریدن باران
مشكلات در سال‌های 2012 و 2013 چنان ویرانگر بود كه ده‌ها هزار نفر از روستاییان به‌طور كلی مزارع خود را ترك كردند و ترجیح دادند شانس خود را در محله‌های فقیرنشین شهرهای مجاور امتحان كنند. مهاجران ساكن شده در حاشیه شهرها، خشكسالی را دلیل آوارگی خود می‌دانند. وقتی كمبود شدید آب باعث مرگ دام‌های بی‌شماری در همان سال‌ها شد، جنگجویان داعش به بازارهای خرید حیوانات سرازیر شدند تا از كشاورزان، گاوها و گوسفندان باقی مانده را پیش از تسلیم كامل در برابر خشكسالی بخرند. در میان موج گرمای بی‌سابقه، كشاورزان برای زنده نگه داشتن محصولات خود، آب بیشتری پمپاژ كردند اما با انجام این كار صرفا بر بار سفره‌های زیرزمینی افزوده شد، زیرا بسیاری از این تقاضاها از باران و رودخانه‌ها تامین می‌شد. پس از چند سال استخراج شدید از آب‌های زیرزمینی، اهالی بیكار شده بیشتری به داعش پیوستند. سلفی‌ها به‌طرز ماهرانه‌ای از ناامیدی در مركز كشاورزی عراق بهره‌برداری كردند و شایعاتی منتشر كردند مبنی بر این‌كه دولت تحت سلطه شیعیان، پرداخت در برابر خرید محصول را به تاخیر انداخته و آب كشاورزان اهل تسنن را قطع می‌كند. درواقع، ادعای سلفی‌ها بر این مبنا بود كه نباریدن باران به‌علت تغییر اقلیم نبوده و ترفندی ساخته دست بشر (دولت شیعه) است، برای بیرون راندن زمین‌داران اهل تسنن از مزارع حاصلخیز غنی‌شان! و این شد كه اكثریت بزرگی از سربازان پیاده عراقی داعش از مناطق روستایی غرب، شمال و مركز كشور آمدند. خوشبختانه داعش اكنون در عراق شكست خورده است و از 40درصد خاك عراق در اواخر سال 2014، اكنون فقط چند روستای دورافتاده و تكه‌های كوچك بیابان عمدتا بی‌خاصیت را كنترل می‌كند.
روزگار پس از داعش
داعشی‌ها تاكتیك‌های زمین سوخته را به‌كار گرفتند و صدها هزار هكتار از زمین‌های كشاورزی مرغوب را تخریب كردند و بنابراین برای كشاورزان بازگشته، تغییر اقلیم و مدیریت نامطلوب اكنون جزو كمترین نگرانی‌هاست. تروریست‌های داعش لوله‌های آبیاری مدفون شده را پاره كردند تا خمپاره‌های موقتی بسازند. آنها آب چاه‌ها را مسموم و كانال‌های آب را منفجر كردند و هر چیزی را كه ارزشی داشت، به‌ویژه ژنراتورها، تراكتورها و قطعات پمپ آب را از بین بردند. وضعیت آب عراق می‌تواند از این نیز بدتر شود. تركیه ساخت سد ایلیسو را به پایان رسانده است و آبگیری از سال2020 آغاز شده است. احتمالا آنها در سال آینده، جریان دجله را بیشتر مهار و كنترل خواهند كرد. دماهای گرم‌تر آب‌های سطحی را بیشتر تبخیر می‌كند. با بدتر شدن روابط بغداد با اقلیم كردستان در بالادست، كشاورزان ممكن است بار دیگر هزینه‌های سنگین اختلاف را متحمل شوند. آنچه در عراق رخ داده و تجربیات برآمده از آن باید چراغ راه مدیریت منابع آب در كشور ما باشد كه همسایگی هزاران ساله با مردم آن دیار داریم.
دكتر مهدی زارع - عضو هیات‌مدیره انجمن مخاطره‌شناسی ایران
