دکتر محمدهادی عبدخدایی در گفتوگو با «جام‌جم» تاکید کرد
امام رضا(ع) الگوی روابط بین ادیان
امام رضا(ع) با عناوین و القابی میان مسلمانان شناخته شده است که هر یک از جایگاه ویژه آن امام همام خبر می‌دهد. جایگاهی که برخاسته از اقدامات و تدبیر آن حضرت در دوره امامت خود است. عالم آل‌محمد لقبی است که امام کاظم(ع) به ایشان داد. گرچه صادقین(ع) بنیانگذار مکتب علمی‌و اعتقادی شیعی هستند اما استفاده از این عنوان برای امام رضا(ع) بیانگر اهمیت اقدامات ایشان در ادامه فعالیت‌های علمی‌امامامان پیشین در دوره طلایی امامت هشتمین پیشوای شیعه است. یکی از مهمترین اقدامات امام رضا(ع) شرکت در مجالس علمی با محوریت گفتوگوی ادیان است. مجالسی که مامون عباسی با حضور رهبران و سران ادیان ابراهیمی و حتی مکاتب مادی آن ایام برگزار می‌کرد. حضور امام به عنوان پیشوای مذهبی و چهره شناخته شده علمی‌امت اسلامی‌یکی از رویدادهای مهم آن ایام است که آوازه آن جهانی شد. شیوه گفتوگو، شیوه برخورد و معاشرت با دیگران، روش علمی، تسلط علمی، تکیه بر عقل و منطق موجب شد شکست خوردگان مکتب علمی‌امام رضا از او به نیکی یاد کنند و هرگز در برابر فرد پیروز میدان مبارزه علمی‌جبهه‌گیری نکنند بلکه خود رسانه آن جلسات علمی باشند.آیت ا... دکتر محمدهادی عبد خدایی در گفتوگوی پیش‌رو به بیان ویژگی‌ها و روش علمی‌امام رضا(ع) به عنوان شاخص گفتوگوی ادیان پرداخته است.دکتر عبدخدایی، نماینده مردم خراسان در پنجمین مجلس خبرگان رهبری است که پیش از این، نماینده ایران در واتیکان بوده است. او یکی از صاحب‌نظران درباره گفتوگوی ادیان و از مجتهدان بنام حوزه خراسان است که دکترای فلسفه از دانشگاه تهران اخذ کرده و استادیار و عضو هیات علمی‌دانشگاه فردوسی مشهد و از فعالان عرصه علوم دینی است.
امام رضا(ع) را پرچم‌دار گفتوگوی ادیان می‌نامند آیا این روش امام ماهیت اندیشه‌ای ایشان بود یا شرایط اقتضا می‌کرد که امام گفتوگوی ادیان را در برنامه کاری خود قرار دهند؟
گفتوگوی ادیان مساله‌ای ریشه‌ای در تفکر اسلامی و شیعی است که به دیدگاه تشیع درباره امام و امامت برمی‌گردد. شیعه عقیده دارد امام از طرف پروردگار منصوب می‌شود و انتخاب خداوند متعال، حکیمانه است بنابراین کسی را برای رهبری امت نصب می‌کند که دارای جمیع فضائل باشد. منصوب خدا باید در دو ویژگی سرآمد باشد؛ علم و تقوا. ائمه اطهار(ع) در این دو ویژگی سرآمد مردم زمان خویش بودند. به گونه‌ای که حتی دشمنان آنان نیز به برتری امامان ما در علم و تقوی اعتراف می‌کردند. ائمه معصومین چون نسبت به ادیان دیگر عالم بودند، گفتوگوی ادیان در روش تبلیغی همه آنها بوده است. از پیامبرخاتم و امیرالمومنین تا سایر امامان ما به گفت وگوی ادیان توجه داشته‌اند اما در زمان امام رضا(ع) به دلیل توسعه علمی و فرهنگی، شرایط به گونه‌ای رقم خورد که فرصت گفتوگو با سران ادیان به شکل مناسبی صورت بگیرد. علاوه بر این امام رضا(ع) به امکان برقراری ارتباط با دیگران را به دلیل جایگاه سیاسی در دستگاه خلافت مأمون دست یافته بود و شرایط به گونه‌ای بود که امام وارد این گردونه بشوند تا بخشی از علم وسیع امام در اختیار دیگران قرار بگیرد. گرچه امام هشتم در مدت عمر خود همواره محل رجوع برای مباحث علمی و دینی بودند اما زمانی‌که مساله ولایتعهدی پیش آمد فرصت بهتری برای ارائه علم و دانش امام به دیگران فراهم شد.
شرایط سیاسی و خواست مامون بود یا امام؟
مامون خلیفه‌ای بود که به علم و دانش علاقه داشت از طرفی به وجود امام هشتم در دستگاه خود افتخار می‌کرد. او خود اعتراف کرد که هرچه گشتم در میان علویون و عباسیون شخصی به فضائل علی‌بن‌موسی در علم و تقوا نیافتم. البته همه امامان ما دانشمند بودند و اطلاعات کاملی به ادیان الهی داشتند اما شرایط امام رضا برای ارائه در کرسی علمی فراهم بود تا برای همه اثبات شود امام سرآمد دیگران است. بی‌دلیل نیست که امام کاظم(ع) به فرزند خود لقب عالم آل محمد داد و فرمود: ایشان عالم آل‌محمد در میان شما و در این زمان است. یکی از ویژگی‌های مهم امام رضا این بود که وجهه علمی ائمه دیگر وجه ملی داشت اما چهره علمی امام هشتم(ع) جنبه بین‌المللی پیدا کرد.
مامون خودش چهره‌ای علمی بود و حضور امام‌رضا(ع) در مرو برای او یک برد بود. زیرا او با علمای دیگر بلاد در ارتباط بود و به مباحث علمی‌علاقه داشت. حتی در جلسه‌ای با حضور علمای اهل سنت ثابت کرد که امام علی(ع) برجسته‌ترین فرد در امت بوده، این اعتقادش بود اما از نظر سیاسی کار دیگری می‌کرد. به‌هرصورت او به دلیل علاقه شخصی به مباحث علمی، جلسات مناظره را تشکیل داد.
علمای و سران ادیان از سرزمین‌های دیگر دعوت شدند یا در کسانی بودند که در خراسان ساکن بودند؟
امام رضا(ع) سرآمد علویون زمان خود بود. این را همه حتی مامون قبول داشت و برای این‌که از وجود امام بهره علمی ببرد سران ادیان را ازدیگر سرزمین‌ها به مرو دعوت کرد. البته برخی در همان بلاد اسلامی‌ساکن بودند. رهبر مسیحیان (جاثلیق) و یهودیان (راس‌الجالوت)، صائبین(عمران صائبی) و برخی شخصیت‌های کلامی مانند مروزی در این جلسه‌ها حضور یافتند.
هدف مامون شکست امام بود؟
برخی می‌گویند او قصد داشت تا امام را در این جلسات شکست دهد اما من معتقدم او چون مادری ایرانی داشت می‌خواست به واسطه عشق و علاقه ایرانیان، خاندان علی(ع) به آنها نزدیک شود. او می‌خواست از وجود نازنین امام هشتم برای منافع سیاسی خود بهره‌برداری کند. البته نظری هم وجود دارد که می‌گوید مامون عالم پرور و عالم‌دوست بود و می‌خواست از علم امام استفاده کند.
علم دوستی ایرانیان در برنامه‌ریزی علمی مامون چه تاثیری داشت؟ واقعا می‌خواست از علم امام استفاده کند یا هدف سیاسی داشت؟
یک سیاست‌مدار ممکن است جهات مختلف شرایط زمانی، منافع شخصی و سیاسی را در نظر بگیرد. بنابراین مامون به این علاقه ایرانیان نیز آگاه بود نسبت به آن بی‌توجهی نمی‌کرد. اما اهداف سیاسی‌اش پررنگ‌تر بود. نقل شده است که وقتی بنی‌عباس به انتخاب ولایتعهدی امام رضا(ع) معترض شدند او گفت من نذر کرده بودم که اگر بر محمد امین پیروز شوم حق را به حق دار برسانم. اما برخی می‌گویند او در پشت صحنه، برنامه‌های دیگری داشته است زیرا یک سیاست‌مدار، پشت صحنه برنامه‌های دیگری پیاده می‌کند. به همین دلیل برخی می‌گویند مامون امام را مجبور به پذیرش ولایتعهدی کرد هرچند امام در هر صورت از شرایط ممکن بهترین استفاده در مسیر دین کردند.
گفتید گفتوگوی بین‌الادیانی در دوره امام‌رضا(ع) چهره بین‌المللی امام را به مردم نشان داد، تکیه بر این روش در توسعه فرهنگ اسلامی در جهان امروز چقدر تاثیرگذار است؟
روش امام رضا(ع) در گفتوگو در جهان امروز می‌تواند مبدأ باشد. اسلام دینی است که با ادیان و جوامع برخورد باز دارد تا آنجا که می‌فرماید: «یا رسول‌ا... اگر یکی از مشرکین از تو پناه خواست به او پناه بدهید تا بیاید و کلمات الهی را بشنود، در پناه تو باشد تا به مأمن و مرکز امن و امنیتش برسانید.» اسلام درهای هدایت را باز گذاشته است .در زمان امام، کشوراسلامی توسعه یافته بود و مرز مشترک با دیگر کشورها بسیار بود، بنابراین افرادی که می‌خواستند تحقیق کنند زیاد بودند. وجود امام رضا به عنوان سرآمد علمی امت اسلام به این افراد کمک می‌کرد تا شنونده ندای اسلام باشند. قرآن هم همانطور که می‌فرماید: قل يا أَهْل الْكتاب تعالوْا إِلى كَلمة سواءٍ بيْننا وبينكم ألَّا نعْبُد إِلّا ا... وَلَا نشْرك به شيْئًا وَلَا يتَخذ بعْضنَا بعضًا أربابًا من دون ا... فإِن توَلَوا فقولوا اشْهدوا بأَنَّا مسلمون (آل عمران/ ٦٤)
باید در رابطه مسائل اسلامی و انسانی این ندای قرآنی را جهانی بیان کنیم که بیایید با هم گفتوگو کنیم، در رابطه با مساله انسانی صحبت می‌کنیم. این وظیفه انسانی ماست و راهی است که اسلام معرفی کرده است. این روش امام رضاست. اگر این روش پیاده شود آتش‌افروزی‌ها در جهان ازبین خواهد رفت، فقر وتبعیض نخواهد بود و ثروت بین افراد عادلانه تقسیم می‌شود. باید با روش گفتوگو محور امام رضا(ع) داروغه دهکده جهانی را به کنار راند.ما باید به پیروان ادیان جهان بگوییم که دینی که شما قبول دارید و وجدانی که خدا به شما داده باید مانع جنگ و استکبار و استعمار شود تا مردم جهان زندگی آرام و سالمی‌داشته باشند. این ندای پیامبرگونه روش گفتوگوی امام رضا است که تمامی‌ادیان داشته‌اند و در رأس آنها اسلام می‌تواند منادی خوبی برای سعادت بشری دارد.
امام رضا(ع) و تلفیق علم و سیاست
امام رضا(ع) از باز شدن در‌ها استفاده کرد و عالی‌ترین روش سیاستمداری را انجام دادند. به نظر من همین الآن اگر ما خواسته باشیم امام را در سیاست الگو قرار بدهیم بسیار اهمیت دارد. امام‌رضا رهبر دینی مردم و در سیاستمداری کنار مردم بود. در نماز باران شرکت کردند، برای نماز عید در مشایعت مردم حرکت کردند هرچند مامون مانع شد، کنار مردم بودند و پشت درهای بسته ننشستند بلکه در بین مردم و اقشار مختلف حضور داشتند. خلاصه آن‌که در همه امور روش پیامبر گونه داشتند، نه یک روش جبارانه و سلطان‌مآبانه، چون امام و رهبر امت بودند. این روشی بسیار عالی برای سیاستمداران است. امام در کنار همه فعالیت‌های علمی‌مراقب دولت در سایه دستگاه خلافت هم بود و به شرط عدم دخالت در عزل و نصب‌ها ولایتعهدی را پذیرفت تا منفعت آنها بر منغعت دین و مردم غلبه نکند. سیاست امام توام با دیانت بود، نه سیاستی جدای از دیانت. در زمان امام هشتم یک عده زاهد و عابد بودند که کاری به سیاست نداشتند و منزوی زندگی می‌کردند اما ورود امام رضا به سیاست نشان داد سیاست دینی امری مقدس است وقتی که همراه عدالت و نجات امت از ظلم و ستم باشد. سیاستی که به رشد علمی و فرهنگی مردم ختم شود. لذا امام در راس قرار گرفتند تا با استفاده از جایگاه سیاسی به رشد علمی امت و اجرای عدالت کمک کنند. جلسات علمی امام آزاد بود. طرفین می‌توانستند سوالات و اشکالات خود را بپرسند و آزادانه پاسخ بشنوند و پاسخ بگویند. امام با این روش کنگره‌های علمی برپا می‌کردند و تریبون آزادی در خدمت امام هشتم(ع) برگزار شد. البته در تریبون آزاد باید توجه داشت که دیگران از امکانات مسلمانان سوءاستفاده نکنند. یعنی در مسیر منافع اسلامی باشد نه این‌که هر کسی بیاید و بخواهد القائات خودش را به عنوان تریبون آزاد بگوید.
نازلی مروت - روزنامه نگار
گفتوگوی ادیان مساله‌ای ریشه‌ای در تفکر اسلامی و شیعی است که به دیدگاه تشیع درباره امام و امامت برمی‌گردد. شیعه عقیده دارد امام از طرف پروردگار منصوب می‌شود و انتخاب خداوند متعال، حکیمانه است بنابراین کسی را برای رهبری امت نصب می‌کند که دارای جمیع فضائل باشد. منصوب خدا باید در دو ویژگی سرآمد باشد؛ علم و تقوا. ائمه اطهار(ع) در این دو ویژگی سرآمد مردم زمان خویش بودند. به گونه‌ای که حتی دشمنان آنان نیز به برتری امامان ما در علم و تقوی اعتراف می‌کردند. ائمه معصومین چون نسبت به ادیان دیگر عالم بودند، گفتوگوی ادیان در روش تبلیغی همه آنها بوده است. از پیامبرخاتم و امیرالمومنین تا سایر امامان ما به گفت وگوی ادیان توجه داشته‌اند اما در زمان امام رضا(ع) به دلیل توسعه علمی و فرهنگی، شرایط به گونه‌ای رقم خورد که فرصت گفتوگو با سران ادیان به شکل مناسبی صورت بگیرد. علاوه بر این امام رضا(ع) به امکان برقراری ارتباط با دیگران را به دلیل جایگاه سیاسی در دستگاه خلافت مأمون دست یافته بود و شرایط به گونه‌ای بود که امام وارد این گردونه بشوند تا بخشی از علم وسیع امام در اختیار دیگران قرار بگیرد. گرچه امام هشتم در مدت عمر خود همواره محل رجوع برای مباحث علمی و دینی بودند اما زمانی‌که مساله ولایتعهدی پیش آمد فرصت بهتری برای ارائه علم و دانش امام به دیگران فراهم شد.
شرایط سیاسی و خواست مامون بود یا امام؟
مامون خلیفه‌ای بود که به علم و دانش علاقه داشت از طرفی به وجود امام هشتم در دستگاه خود افتخار می‌کرد. او خود اعتراف کرد که هرچه گشتم در میان علویون و عباسیون شخصی به فضائل علی‌بن‌موسی در علم و تقوا نیافتم. البته همه امامان ما دانشمند بودند و اطلاعات کاملی به ادیان الهی داشتند اما شرایط امام رضا برای ارائه در کرسی علمی فراهم بود تا برای همه اثبات شود امام سرآمد دیگران است. بی‌دلیل نیست که امام کاظم(ع) به فرزند خود لقب عالم آل محمد داد و فرمود: ایشان عالم آل‌محمد در میان شما و در این زمان است. یکی از ویژگی‌های مهم امام رضا این بود که وجهه علمی ائمه دیگر وجه ملی داشت اما چهره علمی امام هشتم(ع) جنبه بین‌المللی پیدا کرد.
مامون خودش چهره‌ای علمی بود و حضور امام‌رضا(ع) در مرو برای او یک برد بود. زیرا او با علمای دیگر بلاد در ارتباط بود و به مباحث علمی‌علاقه داشت. حتی در جلسه‌ای با حضور علمای اهل سنت ثابت کرد که امام علی(ع) برجسته‌ترین فرد در امت بوده، این اعتقادش بود اما از نظر سیاسی کار دیگری می‌کرد. به‌هرصورت او به دلیل علاقه شخصی به مباحث علمی، جلسات مناظره را تشکیل داد.
علمای و سران ادیان از سرزمین‌های دیگر دعوت شدند یا در کسانی بودند که در خراسان ساکن بودند؟
امام رضا(ع) سرآمد علویون زمان خود بود. این را همه حتی مامون قبول داشت و برای این‌که از وجود امام بهره علمی ببرد سران ادیان را ازدیگر سرزمین‌ها به مرو دعوت کرد. البته برخی در همان بلاد اسلامی‌ساکن بودند. رهبر مسیحیان (جاثلیق) و یهودیان (راس‌الجالوت)، صائبین(عمران صائبی) و برخی شخصیت‌های کلامی مانند مروزی در این جلسه‌ها حضور یافتند.
هدف مامون شکست امام بود؟
برخی می‌گویند او قصد داشت تا امام را در این جلسات شکست دهد اما من معتقدم او چون مادری ایرانی داشت می‌خواست به واسطه عشق و علاقه ایرانیان، خاندان علی(ع) به آنها نزدیک شود. او می‌خواست از وجود نازنین امام هشتم برای منافع سیاسی خود بهره‌برداری کند. البته نظری هم وجود دارد که می‌گوید مامون عالم پرور و عالم‌دوست بود و می‌خواست از علم امام استفاده کند.
علم دوستی ایرانیان در برنامه‌ریزی علمی مامون چه تاثیری داشت؟ واقعا می‌خواست از علم امام استفاده کند یا هدف سیاسی داشت؟
یک سیاست‌مدار ممکن است جهات مختلف شرایط زمانی، منافع شخصی و سیاسی را در نظر بگیرد. بنابراین مامون به این علاقه ایرانیان نیز آگاه بود نسبت به آن بی‌توجهی نمی‌کرد. اما اهداف سیاسی‌اش پررنگ‌تر بود. نقل شده است که وقتی بنی‌عباس به انتخاب ولایتعهدی امام رضا(ع) معترض شدند او گفت من نذر کرده بودم که اگر بر محمد امین پیروز شوم حق را به حق دار برسانم. اما برخی می‌گویند او در پشت صحنه، برنامه‌های دیگری داشته است زیرا یک سیاست‌مدار، پشت صحنه برنامه‌های دیگری پیاده می‌کند. به همین دلیل برخی می‌گویند مامون امام را مجبور به پذیرش ولایتعهدی کرد هرچند امام در هر صورت از شرایط ممکن بهترین استفاده در مسیر دین کردند.
گفتید گفتوگوی بین‌الادیانی در دوره امام‌رضا(ع) چهره بین‌المللی امام را به مردم نشان داد، تکیه بر این روش در توسعه فرهنگ اسلامی در جهان امروز چقدر تاثیرگذار است؟
روش امام رضا(ع) در گفتوگو در جهان امروز می‌تواند مبدأ باشد. اسلام دینی است که با ادیان و جوامع برخورد باز دارد تا آنجا که می‌فرماید: «یا رسول‌ا... اگر یکی از مشرکین از تو پناه خواست به او پناه بدهید تا بیاید و کلمات الهی را بشنود، در پناه تو باشد تا به مأمن و مرکز امن و امنیتش برسانید.» اسلام درهای هدایت را باز گذاشته است .در زمان امام، کشوراسلامی توسعه یافته بود و مرز مشترک با دیگر کشورها بسیار بود، بنابراین افرادی که می‌خواستند تحقیق کنند زیاد بودند. وجود امام رضا به عنوان سرآمد علمی امت اسلام به این افراد کمک می‌کرد تا شنونده ندای اسلام باشند. قرآن هم همانطور که می‌فرماید: قل يا أَهْل الْكتاب تعالوْا إِلى كَلمة سواءٍ بيْننا وبينكم ألَّا نعْبُد إِلّا ا... وَلَا نشْرك به شيْئًا وَلَا يتَخذ بعْضنَا بعضًا أربابًا من دون ا... فإِن توَلَوا فقولوا اشْهدوا بأَنَّا مسلمون (آل عمران/ ٦٤)
باید در رابطه مسائل اسلامی و انسانی این ندای قرآنی را جهانی بیان کنیم که بیایید با هم گفتوگو کنیم، در رابطه با مساله انسانی صحبت می‌کنیم. این وظیفه انسانی ماست و راهی است که اسلام معرفی کرده است. این روش امام رضاست. اگر این روش پیاده شود آتش‌افروزی‌ها در جهان ازبین خواهد رفت، فقر وتبعیض نخواهد بود و ثروت بین افراد عادلانه تقسیم می‌شود. باید با روش گفتوگو محور امام رضا(ع) داروغه دهکده جهانی را به کنار راند.ما باید به پیروان ادیان جهان بگوییم که دینی که شما قبول دارید و وجدانی که خدا به شما داده باید مانع جنگ و استکبار و استعمار شود تا مردم جهان زندگی آرام و سالمی‌داشته باشند. این ندای پیامبرگونه روش گفتوگوی امام رضا است که تمامی‌ادیان داشته‌اند و در رأس آنها اسلام می‌تواند منادی خوبی برای سعادت بشری دارد.
امام رضا(ع) و تلفیق علم و سیاست
امام رضا(ع) از باز شدن در‌ها استفاده کرد و عالی‌ترین روش سیاستمداری را انجام دادند. به نظر من همین الآن اگر ما خواسته باشیم امام را در سیاست الگو قرار بدهیم بسیار اهمیت دارد. امام‌رضا رهبر دینی مردم و در سیاستمداری کنار مردم بود. در نماز باران شرکت کردند، برای نماز عید در مشایعت مردم حرکت کردند هرچند مامون مانع شد، کنار مردم بودند و پشت درهای بسته ننشستند بلکه در بین مردم و اقشار مختلف حضور داشتند. خلاصه آن‌که در همه امور روش پیامبر گونه داشتند، نه یک روش جبارانه و سلطان‌مآبانه، چون امام و رهبر امت بودند. این روشی بسیار عالی برای سیاستمداران است. امام در کنار همه فعالیت‌های علمی‌مراقب دولت در سایه دستگاه خلافت هم بود و به شرط عدم دخالت در عزل و نصب‌ها ولایتعهدی را پذیرفت تا منفعت آنها بر منغعت دین و مردم غلبه نکند. سیاست امام توام با دیانت بود، نه سیاستی جدای از دیانت. در زمان امام هشتم یک عده زاهد و عابد بودند که کاری به سیاست نداشتند و منزوی زندگی می‌کردند اما ورود امام رضا به سیاست نشان داد سیاست دینی امری مقدس است وقتی که همراه عدالت و نجات امت از ظلم و ستم باشد. سیاستی که به رشد علمی و فرهنگی مردم ختم شود. لذا امام در راس قرار گرفتند تا با استفاده از جایگاه سیاسی به رشد علمی امت و اجرای عدالت کمک کنند. جلسات علمی امام آزاد بود. طرفین می‌توانستند سوالات و اشکالات خود را بپرسند و آزادانه پاسخ بشنوند و پاسخ بگویند. امام با این روش کنگره‌های علمی برپا می‌کردند و تریبون آزادی در خدمت امام هشتم(ع) برگزار شد. البته در تریبون آزاد باید توجه داشت که دیگران از امکانات مسلمانان سوءاستفاده نکنند. یعنی در مسیر منافع اسلامی باشد نه این‌که هر کسی بیاید و بخواهد القائات خودش را به عنوان تریبون آزاد بگوید.
نازلی مروت - روزنامه نگار
ضمیمه کلیک
تیتر خبرها
