غفلت از طلای سبز ایران
بیراه نیست اگر نام ایران را سرزمین ظرفیت‌های شگفت و بی‌بدیل جهان بگذاریم؛، به گواه آن‌که به‌تنهایی در برگیرنده تمام نعمت‌ها و ظرفیت‌های درآمدزا و اشتغال‌زایی است که هر یک از کشورهای جهان شاید دارنده فقط یک یا چند نمونه از آن باشند. ظرفیت‌های گردشگری، میراثی، طبیعی، دریاها، کوهستان و کویرها، صنایع، نفت، گاز، معادن و... که توسعه و تمرکز روی هرکدام‌شان به‌تنهایی می‌تواند بخش زیادی از بار رونق اقتصادی کشور را به دوش بکشد. یکی از این ظرفیت‌های بی‌بدیل که تنها در چند دهه اخیر مورد توجه قرار گرفته، ظرفیت گیاهان دارویی است. ظرفیتی که مستعد اشتغال‌زایی و درآمدزایی بالایی است و دیگر کشورهای جهان به این مهم به‌خوبی پی برده‌اند. در ایران اما نهایت توجه به این بخش، توسعه کشت و تولید گیاهان دارویی و خام‌فروشی این گیاهان، بدون نگاه علمی و صنعتی و توجه به ایجاد صنایع فرآوری و بهره‌بردن از سود سرشار فرآورده‌های متنوع و گرانقدر آنهاست، حال آن‌که این گیاهان نه‌تنها با شرایط خشک اقلیمی ما سازگار و نیازمند آب کمی برای رشد و نمو هستند که در صورت تبدیل آنها به تولیدات فرآوری‌شده جانبی با بهره‌گیری از صنایع تبدیلی و ظرفیت دانش‌بنیان‌ها می‌توان به درآمدهای ارزی سرشار آن رسید و بنای یکی از ستون‌های اصلی اقتصاد بدون نفت را بنیان نهاد.
گیاهان دارویی یعنی همان‌ها که به اسم گل‌محمدی، زعفران، بابونه، بنفشه، زنجبیل، دارچین، آویشن، گل‌گاوزبان، بهارنارنج، باریجه، اسطوخودوس و... می‌شناسیم و رویشگاه هرکدام‌شان یک نقطه از ایران زیباست تا همین چند دهه پیش اغلب خودرو بودند و محلی‌ها آنها را از دل طبیعت در پهنای دشت‌ها، دامنه کوه‌ها و تپه‌ها می‌چیدند و برای فروش به عطاری‌ها می‌بردند. با مشخص شدن قدر و قیمت این گیاهان، چینش بی‌رویه آنها هم روبه فزونی گذاشت و برخی از این گیاهان تا ورطه انقراض پیش رفت. خوشبختانه مدتی است که کاشت و رشد این گیاهان به صورت دست‌کاشت (غیرخودرو) در زمره برنامه‌های جهاد کشاورزی قرار‌گرفته و به همان میزان هم صادرات رسمی آنها افزایش یافته است. به نظر می‌رسد وزارت جهاد کشاورزی دولت سیزدهم برنامه‌ای ویژه برای توسعه کشت گیاهان دارویی داشته باشد، چراکه محمدمهدی برومندی، معاون امور‌باغبانی وزیر جهاد کشاورزی، توسعه باغ‌ها و گیاهان دارویی در اراضی شیبدار را از سیاست‌های وزارت جهاد‌کشاورزی در دولت سیزدهم عنوان کرده است.
امان از این خام‌فروشی‌ها
در این میان به نظر می‌رسد از نظر تولید گیاهان دارویی (چه تولیدات خودرو و چه دست کاشت)، نه‌تنها از دیگر کشورهای دنیا عقب نباشیم بلکه در برخی موارد با اختلاف پیشرو هم هستیم. نشان به آن نشان که تولید 90درصد زعفران و 70درصد گل محمدی در کشور ما صورت می‌گیرد. با این حال این پرسش مطرح می‌شود که با وجود تولید بالای گیاهان دارویی، چرا سهم بسیار ناچیزی از تجارت جهانی و درآمد ارزی این گیاهان داریم؟ آن‌طور که بهلول عباس‌زاده، رئیس بخش تحقیقات گیاهان دارویی مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور می‌گوید، پاسخ این پرسش را باید در وجود سیستم سنتی از کاشت و تولید تا فرآوری جست‌و‌جو کرد. عباس‌زاده معتقد است: نداشتن صنایع و کارخانه‌های پیشرفته ضعف بزرگی در این زمینه به‌خصوص برای حضور پر‌رونق در بازارهای جهانی محسوب می‌شود. این پژوهشگر و متخصص زراعت، یکی از مهم‌ترین مشکلات سر راه صادرات گیاهان دارویی را خام‌فروشی این گیاهان دانسته و می‌گوید: نبود کارخانه‌های فرآوری مناسب، صنایع مختلف فرآوری و نداشتن فرهنگ توجه به ارزش‌افزوده و سود کلان باعث فروش این گیاهان به‌صورت خام‌فروشی شده است. اکنون و با این رویه کاشت و برداشت و خام‌فروشی در چه جایگاهی در تجارت جهانی گیاهان دارویی قرار داریم؟ حسین زینلی، مجری طرح گیاهان دارویی وزارت کشاورزی دراین باره می‌گوید: از نظر وزنی بیش از ۷۰درصد از تولیدات گیاهان دارویی در داخل کشور مصرف و ۳۰درصد آن به 60 کشور دنیا صادر می‌شود. البته زعفران را باید از این اصل مستثنا کرد چرا که ۸۰درصد زعفران صادر و ۲۰درصد آن مصرف داخلی می‌شود.
گیاهان دارویی سنتی در مسیر صنعتی
بیراه نیست اگر بگوییم طی کردن مسیر سنتی تا صنعتی در این بخش، به‌راحتی نوشتن طرح و برنامه و ارائه راهکار نیست و شاید در این میان شرکت‌های دانش‌بنیان بتوانند به‌عنوان محرک و کاتالیزور تسهیل‌کننده این روند باشند. این اعتقادی است که دکتر سیدجلال حسینی‌مهر، عضو هیات‌‌مدیره یکی از شرکت‌های دانش‌بنیان دارد و درخصوص آن به ما می‌گوید: شرکت‌های دانش‌بنیان می‌توانند در حوزه گیاهان دارویی به سه حوزه ورود کرده و مؤثر باشند: اول در قسمت کاشت و برداشت گیاهان دارویی، دوم تبدیل گیاهان دارویی به عصاره یا اسانس یا مواد موثره‌ای که ارزش‌افزوده بالایی دارند و از گیاهان استخراج می‌شوند و در نهایت تبدیل عصاره یا اسانس یا مواد موثره فعال گیاهان به ترکیبات و محصولات دارویی؛ یعنی بالاترین ارزشی که می‌تواند در حوزه گیاهان دارویی اتفاق بیفتد.
فاطمه مرادزاده - گروه ایران
